«اشتراوس و گلیزر» در کتاب خود، «کشف گراندد تئوری»، خوانندگان را به استفاده آزاد و بدون تکلف از گراندد تئوری فراخواندند. چارمز ضمن اشاره به این دعوت خود را میهمانی می پندارد که با مطالعه و به کارگیری اصول و قواعد پیشنهادی اشتراوس و گلیزر، و با استفاده از پیشرفت‌های انجام شده در چهار دهه‌ی اخیر، شیوه‌ای نو را برای انجام گراندد تئوری پیشنهاد می‌کند. او در جایی می‌گوید: «من روش‌های گراندد تئوری را مجموعه‌ای از اصول و عملیات می‌دانم نه بسته یا نسخه‌ای تجویز شده».
توجه به دو نکته در این نقل قول مهم است:
اول این که گراندد تئوری روش نیست بلکه مجموعه‌ای از روش‌هاست و چارمز تقریبا در همه جای کتاب خود از آن به صورت جمع استفاده می‌کند.
دوم آنکه اصالتی در این روش‌ها نیست؛ پژوهشگر نباید به صرف انتخاب روش گراندد تئوری، آن را کورکورانه و بدون ملاحظه درهمه بافت ها و بسترها، یکسان به‌کار گیرد.
چارمز در جای دیگری تمایزی میان کار خود و پیشگامان گراندد تئوری را بیان می‌کند. در حالی که اشتراوس و گلیزر از عبارت «کشف» برای داده‌ها و تئوری در گراندد تئوری استفاده کرده و پژوهشگر را جدا از داده‌ها و تئوری های به زعم آنها «کشف شده» میدانند؛ چارمز از عبارت «ساخت» (Construct) بهره گرفته و معتقد است که پژوهشگر داده‌ها را از بافتی که خود متعلق به آن است گردآوری و تئوری ها را در جریان پژوهش به روش گراندد تئوری می سازد؛ پس پژوهشگر از بافت پژوهش جدا نیست.
تاثیر نظریه‌ها و رویکردهای پژوهشی قبل از دهه 1960 بر گراندد تئوری
(برگرفته از مقاله «لارس سلدن برگردان دکتر یزدان منصوریان با عنوان «تردید در گراندد تئوری»)
نسخه‌ی کلاسیک گراندد تئوری را که گلیزر و اشتراوس ارائه کردند بر تحلیل عملکرد و فرایند تاکید می‌کند. برای عمل به این تاکیدات رویکرد گردآوری داده در گراندد تئوری به صورت همزمانی گردآوری و تحلیل داده‌ها توصیه شده است. گلیزر (1987) نخستین پرسش گراندد تئوری را برای تحقق چنین رویکرد اینگونه مطرح می‌کند:
- اینجا چه خبر است؟
چارمز(1381) این پرسش را در دو سطح تفسیر می‌کند:
- فرایندهای اجتماعی مبنایی چه هستند؟
- فرایندهای روانشناسی اجتماعی مبنایی چه هستند؟
دو واژه کلیدی که در همه جا تکرار می‌شود تامل (Reflection) و ارزیابی (Assessment) است. پژوهشگر گراندد تئوری بیش از هر حوزه دیگری نیازمند تامل در یافته‌ها و داده‌های گردآوری شده و ارزیابی موقعیت خود در فرایندهای پژوهش است. برای کمک به او میتوان پرسش‌هایی را مطرح کرد:
- از دیدگاه چه کسی فرایند مفروض، بنیادین و از دیدگاه چه کسی حاشیه‌ای است؟
- فرایند اجتماعی مشاهده شده چگونه ایجاد می‌شود؟ کنش‌های شرکت کنندگان در پژوهش چگونه فرایندهای اجتماعی را شکل می‌دهد؟
- چه کسی و در چه وضعیتی فرایندهای اجتماعی را تحت تاثیر قرار می‌دهد؟
- شرکت کنندگان مختلف چه معناهایی را از فرایندهای اجتماعی مشاهده شده دریافت می‌کنند؟ چگونه درباره آن سخن می‌گویند؟ بر چه نکاتی تاکید می‌کنند؟ به چه چیزهایی اشاره نمی‌کنند؟
در پژوهش گراندد تئوری این نکات بسیار مهم هستند:
- توجه همزمان به کنش‌ها و عملکردها، و کلمات و گفته ها؛
- توضیح و تشریح دقیق زمینه‌ها، بافت‌ها، صحنه‌ها و موقعیت‌های کنش‌ها؛
- ثبت دقیق اتفاقات و افرادی که آنها را انجام دادند و دلیل انجام؛
- یافتن راههایی برای تفسیر این داده‌ها؛
- تاکید بر واژه‌ها و عبارتهایی که افراد معانی خاصی را از آنها برداشت می‌کنند؛
- یافتن پیش فرض‌ها (مفروضات) و فرضیات پنهان افراد و تشریح چگونگی هویدا شدن و تاثیر گذاری آنها بر کنش‌ها.
چارمز سخن از «قوم‌نگاری گراندد تئوری» (Grounded Theory Ethnography) یا «قوم‌نگاری» به روش «گراندد تئوری» می‌کند. او گراندد تئوری را نوعی از قوم‌نگاری می‌داند.
موضوع مهم دیگر در گراندد تئوری، جلوگیری از دگماتیسم و پیروی کورکورانه از تئوری های موجود است. در جای جای کتابهای گراندد تئوری خاصه چارمز، به باز بودن یا آزاد بودن ذهن پژوهشگر تاکید می‌شود. یافتن افق‌های تازه و آزادانه حرکت کردن به سوی آنها نیز توصیه می‌شود.
دسترسی به «داده‌های غنی» همچون کاویدن زمین برای گنج یا معدنی ارزشمند مدفون در آن است. این داده‌ها در لایه‌های سطحی و بیرونی زندگی اجتماعی یافت نمی‌شوند و برای دسترسی به آنها پژوهشگر باید با تامل در یافته‌های اولیه خود و استفاده از قدرت ابتکار و خلاقیت شخصی اش در ابداع ابزارها و روش‌های جدید به لایه‌های زیرین دست یافته و پس از گردآوری یا استخراج داده‌های غنی از آنها برای ساختن تئوری یا مدل مورد نظر خود استفاده کند. داده‌های غنی به تعببیر «چارمز» کامل (full)، متمرکز (focused) و مشروح (detailed) هستند.
به قول «گیرتز» (1973) «دست یافتن به«داده‌های غنی» یعنی این که پژوهشگر در پی «شرح مفصل»، همچون نگارش یادداشت‌های میدانی وسیع از مشاهدات، گردآوری گزارشات شخصی پاسخگویان یا تفسیر گویه‌های مفصل پاسخگویان در شکل متن پیاده شده مصاحبه‌ها است».
چارمز پژوهش کیفی را همچون عکسبرداری با دوربینی می‌داندکه دارای عدسی های متعددی است. ابتدا ]با عدسی واید[ تصویری بزرگ و کلی از میدان و سپس با تعویض مداوم عدسی ها صحنه‌هایی نزدیک تر و دقیق تر را ثبت میکنید. هرچند که روش، ابزاری را برای دیدن در اختیار پژوهشگر میگذارد اما نمی‌تواند به طور خودکار بینشی به او عرضه دارد. «چشمی تیزبین»، «ذهنی باز»، «گوشی کارآزموده» و «دستی منضبط» شما را به موضوع مطالعه تان نزدیک تر کرده و داشتن آنها بسیار مهم تر از خلق ابزارهای روش‌شناختی است.
«بگذارید مساله پژوهش، روش مورد نظر شما را شکل بدهد».
چه داده‌هایی غنی (rich) و کافی (sufficient) محسوب می‌شوند؟ برای حصول اطمینان این پرسش‌ها را از خود بپرسید:
- آیا داده‌های کافی درباره زمینه‌های افراد، فرایندها و محیط (settings) گردآوری کردم تا یادآورد فوری و درک و به تصویر آوری کامل بافت مورد مطالعه را ایجاد کند؟
- آیا داده‌های کافی درباره توصیف دقیق مجموعه‌ای از دیدگاه‌ها و عملکردهای شرکت‌کنندگان در پژوهش را به دست آورده‌ام؟
- آیا داده‌ها آنچه را که در لایه‌های زیرین سطح بافت مورد پژوهش قرار دارد آشکار می‌سازد؟
- آیا مقدار داده‌های گردآوری شده آنقدر هست که تغییرات را در گذر زمان آشکار سازد؟
- آیا دیدگاه‌های متفاوت درباره عملکردهای گوناگون شرکت کنندگان در پژوهش را گردآوری کرده‌ام؟
- آیا داده‌هایی را گردآوری کرده‌ام که مرا قادر به ایجاد دسته‌های تحلیلی (Analytic categories) کند؟
- چه نوع مقایسه‌هایی را می‌توانم بین داده‌های گردآوری شده انجام دهم؟ چگونه این مقایسه‌ها میتوانند ایده‌هایی را تولید و ارائه کنند؟
یکی از مسائل مهم در گردآوری داده احترام به نظرات شرکت کنندگان و درک دیدگاه‌های آنان است. البته این به این مفهوم نیست که پژوهشگر دیدگاه‌های همه شرکت کنندگان را می پذیرد؛ بلکه او دیدگاه‌ها را ثبت و ضبط می‌کند، با آنان با احترام رفتار می‌کند و در طی گردآوری و تحلیل داده‌ها دیدگاه‌های خود را تحمیل نمی‌کند اما تفسیر خود را سرانجام بر داده‌ها اعمال می‌کند. «درک تفسیری دقیق» (a careful interpretive understanding) عبارتی است که چارمز برای یک نتیجه‌گیری و دستاورد بزرگ پژوهش کیفی از آن یاد می‌کند.
«کیفیت ـ و اعتبارـ پژوهش با داده‌ها آغاز می‌شود».
دو معیار دیگر[کیفیت] داده‌ها برای توصیف وقایع تجربی، مناسب بودن (suitability) و کفایت (sufficiency) است. طراحی پژوهش باید به صورت کامل و یکپارچه صورت پذیرد. شناخت مطلعان کلیدی و انجام ده مصاحبه فشرده با آنان که در نتیجه بررسی و مشاهدات اولیه کافی صورت می‌گیرد بسیار با کیفیت‌تر از انجام ده مصاحبه غنی بدون هیچ مقدمه‌ای است.
گراندد تئوری، مانند هر روش دیگری، دارای سرآغاز و سرانجامی است. پیمودن این مراحل می‌تواند درستی انجام گراندد تئوری را تضمین کند، و در نهایت نتیجه‌ای که گرفته می‌شود از استحکام علمی لازم برخوردار خواهد بود. برای سهولت و درک آسان‌تر این مسیر، مراحل انجام گراندد تئوری در نمودار زیر نمایش داده شده است.
مراحل انجام گراندد تئوری
[1] هرچند به طور مستقل به این نظر رسیدم که معادل‌های فارسی برای گراندد تئوری مناسب نیستند اما چون دکتر یزدان منصوریان قبل از من این نکته را در پانوشت مقاله ترجمه‌ای خود منتشر ساخت، عینا آن را نقل میکنم:
«اکنون در منابع فارسي واژه گراندد تئوري به شکلهاي مختلفي ترجمه شده که از آن جمله مي توان به نظريه بنيادي، نظريه زمينه‌اي، نظريه مبنايي، نظريه داده محور، نظريه پردازي داده بنياد، نظريه مفهوم سازي بنيادي، رويش نظريه، و نظريه برخاسته از داده اشاره کرد. از آنجا که در مورد معادلهاي فوق توافقي فراگير ميان مترجمان فارسي وجود ندارد، براي جلوگيري از هر گونه ابهام در اينجا از همان “گراندد تئوري” استفاده شده است. شايد در آينده با توافق مترجمان يکي از معادلهاي انتخاب شده استفاده بيشتري پيدا کند و به عنوان معادل پذيرفته شده اين واژه به کار رود. البته به نظر مترجم ]یزدان منصوریان[ “نظريه داده محور” و “نظريه داده بنياد” مناسبترين گزينه ها هستند.»
نمونه پژوهش گراندد تئوری برای فهم مشکلات زنان کارآفرین (مقاله)
قمبرعلی، رضوان، و فرحناز رستمی. «شناسایی مشکلات زنان کارآفرین استان کرمانشاه.» کارآفرینی در کشاورزی 2، شماره 5 (1394): 1 ـ 17 (تمام‌متن)
در این پژوهش از روش مصاحبه و یادداشت‌برداری میدانی برای گردآوری داده استفاده شده است.
نمونه پژوهش گراندد تئوری برای مطالعه مکانیزم‌های تغییر درمان‌شناسی در معالجه اضطراب (پایان‌نامه)
Jones, Hannah Linley. "The mechanisms of therapeutic change: a qualitative study of a cognitive-behavioral intervention with a parent-training component for anxious youth." PhD diss., 2014. Full-Text
نمونه پژوهش گراندد تئوری برای تولید مدل توانمندی‌های موردنیاز پرسنل امنیت و حفاظت (پایان‌نامه)
Lubbe, Lindy-Lee. "A competency model for security officers: a qualitative design." PhD diss., McGill University, 2010. Full-Text
در این پژوهش کیفی جزئیات مفیدی درباره چگونگی مشارکت جامعه پژوهش در گردآوری داده ارائه شده است.
نمونه پژوهش گراندد تئوری برای مدل‌سازی فرایند دفاع در خشونت‌های محلی (پایان‌نامه)
Drummond, Sarah Jane. "A Descriptive Model of the Offence Process in Domestic Violence." MA Thesis, University of Canterbury, 1999. Full-Text
