پس از تعیین نوع داده‌ها و اطلاعات مورد نیاز، نوبت به تعیین ابزار و طراحی پروتکل پژوهش است. ابزار، وسیله‌ای را برای سنجش، مشاهده، و ثبت داده‌های عملکردی، نگرشی، رفتاری، و واقعی در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهد. البته پژوهشگر باید پیش از گردآوری داده، ابزاری مناسب برای گردآوری داده موردنیازش انتخاب کند.
در صورتی که این ابزار در نوشته‌های پیشین وجود دارد پژوهشگر می‌تواند با کسب اجازه از صاحب ابزار از آن به طور کامل یا با انجام تغییراتی استفاده کند. در غیر این صورت، پژوهشگر باید ابزار را طراحی کند. البته باید به موضوع‌ها و چالش‌های مربوط به طراحی ابزار هم توجه کند. برای آگاهی بیشتر می‌توان به بخش طراحی ابزار مراجعه کرد.
پروتکل پژوهش که بیشتر در پژوهش‌های کیفی بکار می‌رود به پژوهشگر کمک می‌کند تا اطلاعات گزارش شدۀ مشارکت‌کنندگان را سازماندهی کند. پروتکل‌ها دربرگیرندۀ فرایند ثبت اطلاعات هستند به گونه‌ای که پژوهشگر را از مشکلات بالقوۀ گردآوری داده و چالش‌های اخلاقی تأثیرگذار بر کیفیت داده آگاه می‌سازد. به عنوان نمونه، پروتکل مصاحبه می‌تواند راهنمای فرایند مصاحبه، پرسش‌ها، و فضایی برای یادداشت‌برداری را دربرگیرد و پروتکل مشاهده می‌تواند گاه‌شناسی رویدادها، تصویر افراد، تصویر یا نقشه‌ای از محیط، یا نقل قول کلمه به کلمه از افراد را دربرگیرد. به عنوان یک نمونه خاص‌تر، پروتکل مصاحبه در مورد عوامل موفقیت تأثیرگذار بر پایگاه‌های شبکۀ اجتماعی می‌تواند از سه بخش زیر تشکیل شود:
بخش نخست: ارائۀ توضیحاتی در رابطه با موضوع مصاحبه که هدف آن آماده ساختن مصاحبه‌شونده از نظر ذهنی و روحی برای مصاحبه است.
بخش دوم: پرسش از نقش و فعالیت‌های مشارکت‌کننده در شبکۀ اجتماعی و همچنین برداشت و تعریف وی از شبکه و کارکردهای آن که هدف آن مفهوم‌سازی پایگاه شبکۀ اجتماعی به طور کلی است.
بخش سوم: پرسش دربارۀ عوامل موفقیت که هدف آن استخراج عوامل مؤثر بر موفقیت پایگاه شبکۀ اجتماعی «انجمن» است.
تاکنون دسته‌بندی‌های گوناگونی برای شیوه‌های گردآوری داده ارائه شده است. این شیوه‌ها براساس مکان به کتابخانه‌ای، میدانی، و آزمایشگاهی تقسیم شده‌اند.
با این حال، برخی این دسته‌بندی را به شکل ابزاری‌تر مورد بررسی قرار داده‌اند و به جای شیوۀکتابخانه‌ایاز بررسی پژوهش‌ها و اطلاعات موجود، و استفاده از مستندات و یا داده‌های ثانویه و اسنادی؛ و به جای شیوه‌های میدانی از پرسش (بررسی پرسشنامه‌ای و مصاحبه) و مشاهده نام برده‌اند.
به طور کلی برای جمع‌بندیشیوه‌هایگردآوری داده، می‌توان آنها را به چهار دستۀ استفاده از داده‌های موجود، مشاهده، پرسش، و آزمایش تقسیم کرد. البته نکته‌ای که در مورد شیوه‌هایگردآوری داده وجود دارد این است کهتمامی این شیوه‌هامی‌توانند در تمامی گونه‌های طرح پژوهش مانند آزمایشی، مطالعۀ موردی، مطالعۀ طولی، و ...برای گردآوری داده بکار روند. تنها نکتۀ تمایز این است که بنا بر ماهیت پژوهش ممکن است تغییراتی در نحوۀ اجرای شیوۀ گردآوری داده انجام شود.
یکی از نخستین حس‌هایی که بشر برای شناخت دنیا استفاده می‌کند حس بینایی است که همراه با دیگر حس‌ها داده‌های مناسبی را برای شناخت دنیا در اختیار بشر قرار می‌دهد. بشر با نگاه دقیق و موشکافانه توانسته داده‌های موجود در اطرافش را برای تجزیه و تحلیل در اختیار نیروی منطقش قرار دهد. این شیوۀ گردآوری داده در گونه‌های علمی و دانشگاهی با نام مشاهده کاربرد دارد. بنابراین می‌توان گفت که مشاهده یکی از روش‌های گردآوری داده است که در آن پژوهشگر به طور مستقیم فرایندها یا رفتارهای پدیده و سیستم را زیر نظر قرار می‌دهد.
با استفاده از مشاهده، پژوهشگر می‌تواند داده‌های واقعی قابل مشاهده را دربارۀ رویدادهایی که اتفاق افتاده‌اند، گردآوری کند. دو شکل و دیدگاه برای مشاهده وجود دارد. دیدگاه نخست، دیدگاه داخلی است که براساس مشاهدۀ مشارکت‌کننده شکل می‌گیرد. در واقع، پژوهشگر در میدان پژوهش مشارکت دارد، البته میزان مشارکت و درگیری وی با توجه به پژوهش و بافت متفاوت می‌تواند تغییر کند. بنابراین در این دیدگاه پژوهشگر باید تعیین کند که تا چه اندازه می‌خواهد «مشارکت کند». دیدگاه دوم، مشاهدۀ غیرمشارکت‌کننده است که فرد مشارکتی در میدان ندارد. به عنوان نمونه، فرد در بازدید از سازمانی، تأثیر شرایط سازمانی را بر مسئلۀ پژوهش خود مشاهده می‌کند و یا پژوهشگر دیگری در هنگام مصاحبه به مشاهدۀ رفتار مصاحبه‌شونده و ارتباطات غیرکلامی وی می‌پردازد. همچنین مشاهدۀ نظام‌مند رفتارهای مشخص در بازۀ زمانی تعیین‌شده هم در این دسته قرار می‌گیرد.
مشاهده می‌تواند به عنوان روش اصلی پژوهش برای توصیف کیفی یا کمی رویدادها بکار گرفته شود. افزون بر این می‌تواند در گام‌های نخستین پژوهش برای اکتشاف یک ناحیه یا در پایان پژوهش برای تکمیل داده‌ها بکار گرفته شود. به طور کلی می‌توان گفت که اگر پرسش و هدف پژوهش در رابطه با این است که مردم چه کاری انجام می‌دهند یکی از راه‌های مشخص برای پژوهشگر این است که رفتار آنها را مشاهده کند. البته اگر هدف کشف معنای رفتار مردم تعریف شود، پژوهش کیفی و اگر تعداد رفتار، پژوهش کمی است.
نمونه روش مشاهدۀ مشارکت‌کننده در مطالعه رویدادها (مقاله)
Mackellar, Joanne. 2013. “Participant Observation at Events: Theory, Practice and Potential.” Edited by Judith Mair. International Journal of Event and Festival Management 4 (1) (March 15): 56–65. doi:10.1108/17582951311307511
در این مقاله از مشاهدۀ مشارکت‌کننده برای دستیابی به درک ژرف‌تر از پویایی رفتار مخاطبان و ابعاد عاطفی رفتار آنها استفاده شده است. این روش در یک جشنوارۀ مجسمه‌سازی توسط مدیران برای درک و مدیریت انتظارات مخاطبان مورد استفاده قرار گرفته است.
نمونه‌ای از یادداشت‌های میدانی برای مشاهده (شکل)
“Sample Fieldnotes from a Student’s Observation of an Art Object.”. 2012. In Planning, Conducting, and Evaluating Quantitative and Qualitative Research, by John W. Creswell, 4th ed., P216. Boston: Pearson Education, Inc
یادداشت‌های میدانی یک دانش‌آموز دربارۀ بیست دقیقه مشاهده از یک شی هنری در کلاس
نمونه مشاهده در قالب عکس‌برداری (مقاله)
Sather-Wagstaff, J. 2008. “Picturing Experience: A Tourist-Centered Perspective on Commemorative Historical Sites.” Tourist Studies 8 (1): 77–103. doi:10.1177/1468797608094931
در این مقاله به بررسی تجربه‌های گردشگران از بازدید از یک مکان یادبود بنا پرداخته می‌شود. بدین منظور بر رویکرد تصویری و قوم‌نگاری تمرکز می‌شود. در این رویکرد از فعالیت‌هایی مانند عکاسی در طول سفر و استفاده از عکس‌ها پس از تور هر روزه استفاده می‌شود.
مشاهدۀ عکس‌های میکروسکوپ الکترونیکی برای بررسی تخریب میکروبی پنبه (پایان‌نامه)
آهنگری، حاجی تویلی. 1376. «بررسی تخریب میکروبی پنبه ایران (رقم ساحل).» دانشگاه صنعتی اصفهان
برای بررسی این موضوع شرایط آب و هوایی یک منطقه در آزمایشگاه شبیه‌سازی شد. یکی از روش‌های گردآوری داده برای بررسی امکان رشد میکروارگانیزم‌ها در این شرایط، مشاهدۀ عکس‌های میکروسکوپ الکترونیکی بود.
مشاهده در نمونۀ داستان سیب نیوتون (مقاله)
Fara, P. 1999. “Catch a Falling Apple: Isaac Newton and Myths of Genius.” Endeavour 23 (4): 167–70
همگی ما با داستان سیب نیوتون آشنایی داریم. این مقاله، مسئلۀ نبوغ را با استفاده از داستان نیوتون مطرح می‌کند. در جایی از مقاله بیان می‌کند که افتادن سیب منجر به تولد علمی شد که بر مبنای استدلال ریاضی، مشاهدۀ تجمعی، و پژوهش‌های جمعی نهادی قرار دارد.
نمونه مطالعۀ مشاهده‌ای از شکل‌گیری ستارگان (مقاله)
Urquhart, J. S., L. K. Morgan, and M. a. Thompson. 2009. “Observational Study of Sites of Triggered Star Formation.” Astronomy and Astrophysics 497 (3): 789–804. doi:10.1051/0004-6361/200811149
تمرکز اصلی این مقاله، بررسی سطح فعلی شکل‌گیری ستاره در یک نمونه از نیم‌کرۀ جنوبی و ارزیابی میزان امکان راه‌اندازی شکل‌گیری ستاره است. در این مقاله، یک برنامۀ مشاهده با استفاده از تلسکوپ برای گردآوری داده طراحی شده است.
نمونه مشاهدۀ رفتار خواندن مردم در وب (گزارش)
Nielsen Norman Group. 2015. “How People Read on the Web: The Eyetracking Evidence | Nielsen Norman Group Report.” Accessed October 20
در این گزارش برای بررسی رفتار خواندن مردم در وب از مشاهده استفاده شده است. بدین منظور، داده از مشاهدۀ چگونگی خواندن صدها سایت گوناگون توسط بیشتر از 300 نفر گردآوری شده است. البته این مشاهده از گونۀ خاص ردیابی چشم بوده است که در آن حرکت چشم افراد دنبال شده است.
نمونه مشاهدۀ رفتاری دانش‌آموزان (فایل ویدئویی)
“Behavioral Observation Video.” 2012. JVisseau’s channel
این فایل ویدئویی آموزشی فرایند مشاهدۀ رفتاری دانش‌آموزان را در سه گام بر می‌شمرد. گام نخست، آماده‌سازی فرم مورد نیاز است که شامل مشخصات، زمان، خلاصۀ فعالیت مورد مشاهده، فاصله‌های زمانی مشاهده، و ... است. آماده شدن برای تماشا گام بعدی است. گام سوم، آغاز عمل مشاهده است.
نمونه مشاهدۀ رفتار خرید (فایل ویدئویی)
“Observational Examples.” 2010. Ewell: Vox Pops International
در این فایل ویدئویی نمونه‌ای از کاربرد مشاهده برای گردآوری داده دربارۀ مکان‌های پر بازدید، زمان بازدید، و به طور کلی رفتار پیش از خرید مردم در یک فروشگاه نشان داده شده است.
