ابزار گردآوری داده یا ابزار پژوهش به هر نوع وسیله یا ابزاری گفته می‌شود که برای سنجش یک متغیر یا یک ویژگی، یا برای جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز برای پاسخ به پرسش پژوهش بکار گرفته می‌شوند. پرسشنامه، آزمایش، مقیاس، یا مصاحبه می‌توانند به عنوان ابزارهای گردآوری داده در یک پژوهش بکار گرفته شوند. انتخاب دقیق ابزار برای گردآوری داده‌ می‌تواند پژوهشگر را به اهدافش برساند و در وقت او صرفه‌جویی کند.

انواع ابزارهای گردآوری داده

انواع ابزارهای گردآوری داده به دو دسته قابل تقسیم‌بندی هستند: ابزارهایی که بیشتر در پژوهش‌های کمی مورد استفاده قرار می‌گیرند و ابزارهایی که بیشتر در پژوهش‌های کیفی استفاده می‌شوند. اگرچه، باید توجه داشت که ممکن است هرکدام از ابزارهایی که در ادامه توضیح داده خواهند شد ـ بسته به کارآیی آنها ـ در هر دو رویکردِ کمی و کیفی مورد استفاده قرار بگیرند. به این جهت، دسته‌بندی آنها در دو بخش متمایز قدری دشوار است. اما به دلیل آنکه فهم مطالب آسان‌تر شود، این دسته‌بندی صورت گرفته و در ادامه به توضیح هرکدام از ابزارها در این دو دسته پرداخته خواهد شد.

برای انتخاب درست ابزار گردآوری داده

انتخاب ابزار گردآوری داده با در نظر گرفتن هدف و پرسش‌های پژوهش صورت می‌پذیرد. پژوهشگر باید نوع ابزار پژوهش را بر اساس مسئلۀ پژوهش پیش‌رو انتخاب کند، ابزاری که بتواند مناسب‌ترین و دقیق‌ترین پاسخ را در اختیار قرار دهد.

بدین منظور پژوهشگر قبل از آنکه دست به انتخاب ابزار پژوهش بزند، باید پرسش و یا فرضیه‌های خود - یا آنچه بناست  اندازه‌گیری شود -  را به درستی تعیین کند. همان قدر که انتخاب درست ابزار می‌تواند ما را به اهداف پژوهش برساند، انتخاب نادرست آن ممکن است به همان اندازه ما را از هدف پژوهش دور کند. عواملی که در انتخاب دقیق ابزار پژوهش باید در نظر گرفته شوند، عبارتند از:

• میزان اعتبار علمی ابزار برای گردآوری داده در یک پژوهش مشخص؛
• زمان مورد نیاز برای گردآوری داده با استفاده از ابزارهای موجود؛
• هزینه‌های مالی؛
• در دسترس بودن، آیا ابزار قابل دسترسی است؟؛
• آیا ابزار نیازمند کسب اجازه از صاحب ابزار است؟
• کاربرپسندی و سهولت مدیریت؛
• مناسب برای جامعۀ پژوهش؛
• ساختار قبلاً آزموده شده، مسئلۀ روایی و پایایی ابزار؛
• در اختیار بودن ابزارهای پشتیبان (روش‌های ورود، تحلیل، و تفسیر داده)؛
• قابلیت ارزشیابی ابزار؛
• مسائل اخلاقی؛
• تمایل مشارکت‌کنندگان برای شرکت در مرحلۀ گردآوری داده.

پس از تعیین نوع داده‌ها و اطلاعات مورد نیاز، نوبت به تعیین ابزار و طراحی پروتکل پژوهش است. ابزار، وسیله‌ای را برای سنجش، مشاهده، و ثبت داده‌های عملکردی، نگرشی، رفتاری، و واقعی در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهد. البته پژوهشگر باید پیش از گردآوری داده، ابزاری مناسب برای گردآوری داده موردنیازش انتخاب کند. 

در صورتی که این ابزار در نوشته‌های پیشین وجود دارد پژوهشگر می‌تواند با کسب اجازه از صاحب ابزار از آن به طور کامل یا با انجام تغییراتی استفاده کند. در غیر این صورت، پژوهشگر باید ابزار را طراحی کند. البته باید به موضوع‌ها و چالش‌های مربوط به طراحی ابزار هم توجه کند. برای آگاهی بیشتر می‌توان به بخش طراحی ابزار مراجعه کرد.

پروتکل پژوهش که بیشتر در پژوهش‌های کیفی بکار می‌رود به پژوهشگر کمک می‌کند تا اطلاعات گزارش شدۀ مشارکت‌کنندگان را سازماندهی کند. پروتکل‌ها دربرگیرندۀ فرایند ثبت اطلاعات هستند به گونه‌ای که پژوهشگر را از مشکلات بالقوۀ گردآوری داده و چالش‌های اخلاقی تأثیرگذار بر کیفیت داده آگاه می‌سازد. به عنوان نمونه، پروتکل مصاحبه می‌تواند راهنمای فرایند مصاحبه، پرسش‌ها، و فضایی برای یادداشت‌برداری را دربرگیرد و پروتکل مشاهده می‌تواند گاه‌شناسی رویدادها، تصویر افراد، تصویر یا نقشه‌ای از محیط، یا نقل قول کلمه به کلمه از افراد را دربرگیرد. به عنوان یک نمونه خاص‌تر، پروتکل مصاحبه در مورد عوامل موفقیت تأثیرگذار بر پایگاه‌های شبکۀ اجتماعی می‌تواند از سه بخش زیر تشکیل شود:

بخش نخست: ارائۀ توضیحاتی در رابطه با موضوع مصاحبه که هدف آن آماده ساختن مصاحبه‌شونده از نظر ذهنی و روحی برای مصاحبه است.

بخش دوم: پرسش از نقش و فعالیت‌های مشارکت‌کننده در شبکۀ اجتماعی و همچنین برداشت و تعریف وی از شبکه و کارکردهای آن که هدف آن مفهوم‌سازی پایگاه شبکۀ اجتماعی به طور کلی است.

بخش سوم: پرسش دربارۀ عوامل موفقیت که هدف آن استخراج عوامل مؤثر بر موفقیت پایگاه شبکۀ اجتماعی «انجمن» است.

تاکنون دسته‌بندی‌های گوناگونی برای شیوه‌های گردآوری داده ارائه شده است. این شیوه‌ها براساس مکان به کتابخانه‌ای، میدانی، و آزمایشگاهی تقسیم شده‌اند.

با این حال، برخی این دسته‌بندی را به شکل ابزاری‌تر مورد بررسی قرار داده‌اند و به جای شیوۀکتابخانه‌ایاز بررسی پژوهش‌ها و اطلاعات موجود، و استفاده از مستندات و یا داده‌های ثانویه و اسنادی؛ و به جای شیوه‌های میدانی از پرسش (بررسی پرسشنامه‌ای و مصاحبه) و مشاهده نام برده‌اند.

به طور کلی برای جمع‌بندیشیوه‌هایگردآوری داده، می‌توان آنها را به چهار دستۀ استفاده از داده‌های موجود، مشاهده، پرسش، و آزمایش تقسیم کرد. البته نکته‌ای که در مورد شیوه‌هایگردآوری داده وجود دارد این است کهتمامی این شیوه‌هامی‌توانند در تمامی گونه‌های طرح پژوهش مانند آزمایشی، مطالعۀ موردی، مطالعۀ طولی، و ...برای گردآوری داده بکار روند. تنها نکتۀ تمایز این است که بنا بر ماهیت پژوهش ممکن است تغییراتی در نحوۀ اجرای شیوۀ گردآوری داده انجام شود.

شاید یکی از مهمترین شیوه‌هایی که بشر برای ارضای حس کنجکاوی خود استفاده کرده است پرسیدن بوده است. در زمانی که هر کودک کنجکاوی به صحبت کردن روی می‌آورد پرسش از اطرافیان یکی از شیوه‌های مهم گردآوری داده در مورد جهان اطرافش بوده است. بنابراین می‌توان گفت که یکی از شیوه‌های گردآوری داده پرسش مستقیم از افراد است. در روش‌های علمی و دانشگاهی پرسش گاهی توسط مصاحبه‌گر در قالب مصاحبه پرسیده می‌شود و گاهی به صورت نوشته در قالب پرسشنامه به پاسخ‌دهندگان تحویل داده می‌شود.به طور کلی این شیوه در طیفی میان ساخت یافته و غیر ساخت یافته قرار می‌گیرند. در واقع هرچه پرسش‌ها و پاسخ آنها بیشتر از پیش تعیین شوند ابزار ساخت‌یافته‌تر است و هر چه پرسش‌ها بازتر و پاسخ‌ها کمتر از پیش مشخص شوند ابزار غیر ساخت‌یافته‌تر است.

 مصاحبه یکی از ابزارهای این شیوه است که هدف آن پرسیدن مجموعه پرسش‌هایی در رابطه با پژوهش از مشارکت‌کنندگان است. مصاحبه دارای گونه‌های ساخت‌یافته، نیمه ساخت‌یافته، و غیر ساخت‌یافته و همچنین سبک‌های رودررو، تلفنی، برخط، ایمیلی، و ... است.کیفیت داده‌های مصاحبه بستگی به پرسش‌هایی دارد که پژوهشگر می‌پرسد. پرسش‌های کمتر و بازتر مانند «دربارۀ زمانی صحبت کن که ...» یا «چگونه این موضوع را توصیف می‌کنید ...» یا «چه احساسی نسبت به آن دارید ...» می‌تواند داده‌های کیفی و بهتری را ایجاد کند.

پرسشنامه یکی دیگر از ابزارهایی است که به پژوهشگر اجازۀ پرسش مستقیم از افراد را می‌دهد. این ابزار یکی از ابزارهای اصلی گردآوری داده در راهبرد پیمایش است، و به دلیل این که از هر فرد درخواست می‌شود تا به مجموعۀ یکسانی از پرسش‌ها پاسخ دهد، زمینه برای گردآوری داده از نمونۀ بزرگی از افراد به منظور تجزیه و تحلیل کمی فراهم می‌کند.در این ابزار از فرد درخواست می‌شود تا پرسش‌هایی را بخواند و به آنها با علامت زدن یا نوشتن مطلبی پاسخ دهد. این پرسش‌ها می‌توانند باز یا بسته تعریف شوند. در پرسش‌های باز، پاسخ‌گو عبارت‌بندی و طول پاسخ را تعیین می‌کند و در گونۀ بسته، پاسخ‌گو فقط اجازۀ انتخاب پاسخ‌هایی را دارد که از پیش تعیین شده‌اند.

بررسی و تحلیل اشعار کتاب‌های فارسی دورۀ ابتدایی با کمک مصاحبه (پایان‌نامه) علیزاده، پورچیستا. 1389. «بررسی و تحلیل اشعار کتاب‌های فارسی دوره‌ی ابتدایی از منظر اصول و معیارهای ادبیات کودک و نوجوان.» دانشگاه پیام نور استان تهران این پژوهش به بررسی اشعار موجود در کتاب‌های فارسی دورۀ دبستان می‌پردازد. یکی از گام‌های این پژوهش مصاحبه با معلمان کلاس‌های پنجم پایۀ دبستان است.

انجام مصاحبه‌های کیفی با افراد دارای مشکلات زبان بیانی (مقاله)

Lloyd, Vicki, Amanda Gatherer, and Sunny Kalsy. 2006. “Conducting Qualitative Interview Research with People with Expressive Language Difficulties.” Qualitative Health Research 16 (10): 1386–1404. doi:10.1177/1049732306293846

در این مقاله اشاره می‌شود که افرادی که دارای مشکلات زبان بیانی هستند از رویکردها و روش‌هایی که در آنها مصاحبه هست کنار گذاشته می‌شوند. این مقاله، نقش و اهمیت مصاحبه با این افراد را شفاف می‌سازد.

پرسش از کشاورزان برای بررسی رفتار پذیرش آبیاری بارانی (مقاله) باقری، اصغر، و ایرج ملک‌محمدی. 1384. «رفتار پذیرش آبیاری بارانی در میان کشاورزان استان اردبیل.» مجلۀ علوم کشاورزی ایران 36 (6): 1479–88 در این مقاله بیان شده است که آبیاری بارانی روش مناسبی برای افزایش راندمان آب آبیاری است. البته استفاده از این روش نیاز به پذیرش توسط کشاورزان نیز دارد. در بخشی از این مقاله گردآوری داده به شیوۀ پرسش از کشاورزان با استفاده از پرسشنامه انجام شده است.

توسعۀ چارچوبی برای سازمان دولتی هوشمند با استفاده از پرسش از خبرگان (پایان‌نامه) نبی‌میبدی، مرتضی. 1390. «طراحی چارچوبی برای سازمان دولتی هوشمند: از منظر حکمت.» دانشگاه تربیت مدرس این پایان‌نامه چارچوبی را برای سازمان دولتی هوشمند از دیدگاه حکمت توسعه می‌دهد. در بخشی از این کار برای توسعۀ چارچوب از پرسش از خبرگان دانشگاهی و سازمانی استفاده می‌شود.

نمونه‌ای از پروتکل مصاحبه (شکل)

“Sample Interview Protocol.”. 2012. In Planning, Conducting, and Evaluating Quantitative and Qualitative Research, Creswell, John W., 4th ed., P226. Boston: Pearson Education, Inc

در این نمونه اجزایی که ممکن است در یک پروتکل مصاحبه قرار گیرد مشخص شده است. هدف نمونه، بررسی واکنش دانشگاه نسبت به رویداد مرد مسلح بوده است.