اگر به صورت ترتیبی به پارادایم‌های پژوهش در دنیای علم بیاندازیم،
- اولین پارادایم را باید «پارادایم کمی» دانست.
- دومین پارادایم، پارادایم کیفی بود که به دلیل انتقادهایی که به رویکرد کمی وارد کرد مطرح شد.
- در حالی که پیروان این دو پارادایم مشغول نزاع بر سر موضوع‌های روش‌شناختی بودند، صاحب‌نظران و پیشگامان حوزه روش پژوهش از پارادایم نوین و سومی سخن به میان آوردند که تلفیقی از دو پارادایم کمی و کیفی بود.
از دیدگاه فلسفی، رویکرد ترکیبی، سومین پارادایم، سومین موج یا سومین جنبش در زمینه روش‌های تحقیق است، جنبشی که به جنگ پارادایم‌ها، توسط ارائه یک روش منطقی و عملی، خاتمه بخشیده است. از نظر فلسفی، روش آمیخته از روش عملی و نظام فلسفی استفاده می‌کند. روش‌های تحقیق آمیخته، به‌جای اینکه انتخاب‌های محققان را محدود و به آنها تحمیل کند، به دنبال راه‌هایی است که آنها بتوانند از رویکردهای چندگانه، جهت پاسخ‌گویی به سوالات خود استفاده کنند.
محققان بسیاری تا کنون سعی بر تقسیم‌بندی و طبقه‌بندی انواع روش‌های پژوهش ترکیبی کرده‌اند، و هرکدام از آنها انواع گوناگون برای این روش تحقیق مطرح کرده‌اند. کرسول و پلانو کلارک (2007) پیشنهاد کرده‌اند که قبل از انتخاب یک نوع خاص از روش‌های پژوهش ترکیبی، باید سه تصمیم اساسی اتخاذ شود.
گرفتن سه تصمیم مهم قبل از انتخاب یکی از روش‌های پژوهش ترکیبی
- تصمیم اول در رابطه با این است که مراحل روش‌های کمی و کیفی به صورت همزمان اتفاق بیافتند یا زنجیری؛
- تصمیم کلیدی بعدی این است آیا هر دو روش ( کمی و کیفی) دارای اولویت و اهمیت برابری هستند؛
- سومین مسئله این است که تعیین شود هر کدام از روش‌های کمی و کیفی در کجا با هم ترکیب شوند.
نتیجه یک مطالعه نشان داده که دوسوم پژوهش‌ها به صورت زنجیری اجرا می‌شوند، در اکثریت آنها اولویت با روش‌شناسی کمی است و ترکیب این دو غالباً در مرحله‌ی تفسیر نتایج اتفاق می‌افتد تا در مرحله تجزیه و تحلیل.
همانند سایر رویکردهای پژوهش ـ که به آنها اشاره شد ـ رویکرد ترکیبی نیز دارای دسته‌بندی‌ها گوناگون در ادبیات روش‌شناسی پژوهش است. دو دسته‌بندی رایج در این زمینه مطرح شده است. در اولین دسته‌بندی رویکرد ترکیبی متشکل از چهار روش می‌دانند: طرح سه‌سویه‌سازی یا مثلث‌بندی (triangulation design)، طرح به‌هم تنیده (embedded design)، طرح توضیحی (explanatory design)، و طرح اکتشافی (exploratory design). هر کدام از این روش‌ها نیز خود دارای مدل‌های گوناگون هستند؛ در نمودار زیر این روش‌ها و مدل‌های آنها نمایش داده شده است.
نوع‌شناسی رویکرد ترکیبی
کرسول نیز یک دسته‌بندی چهارگانه از رویکرد ترکیبی ارائه داده است: طرح موازی همگرا (convergent parallel)، طرح متوالی اکتشافی (exploratory sequential)، طرح متوالی توضیحی (explainatory sequential)، و طرح تحولی، لانه‌ای، و چندمرحله‌ای (transformative, embedded, and multiphase). از آنجا که دسته‌بندی کرسول توجه بیشتری در نوشته‌های دانشگاهی به خود جلب کرده، در اینجا روش‌های مطرح در رویکرد ترکیبی را بر اساس این دسته‌بندی تشریح خواهیم کرد.
نام دیگر این روش «طرح متوالی تبینی» است. این روش برای افرادی مناسب است که پایه آنها در روش‌های پژوهش کمی قوی است، اما در پژوهش‌های کیفی به نسبت تازه‌کار هستند. پژوهش‌هایی که با کمک این روش انجام می‌شوند، به طور معمول ساختاری دو مرحله‌ای دارند؛ در گام نخست پژوهشگر به گردآوری داده کمی با استفاده از روش‌های کمی پرداخته و این داده را تجزیه و تحلیل می‌کند، و در گام دوم از یافته‌ها و نتایج گام اول برای طراحی پژوهش کیفی استفاده خواهد شد.
فرض بگیرید که پژوهشگر به دنبال بررسی عوامل مؤثر بر گذر رانندگان از چراغ‌های قرمز در خیابان‌ها است. پژوهشگر پس از بررسی این مسئله متوجه نتایج عجیبی می‌شود، بیشتر افرادی که اتومبیل گران‌قیمت دارند اقدام به گذر از چراغ قرمز می‌کنند، و ارتباط میان قیمت اتومبیل و گذر از چراغ قرمز ارتباط معناداری است. حال برای روشن شدن این یافته‌ها، ممکن است پژوهشگر چند مصاحبه با رانندگان اتومبیل‌های گران‌قیمت انجام دهد تا بتواند یافته‌های پژوهش را توضیح دهد. تبین این یافته‌ها به این شکل اعتبار بیشتری به پژوهش خواهد بخشید و به حل بهتر مسئله کمک خواهد کرد.
از ویژگی‌های روش متوالی توضیحی آن است که گردآوری و تجزیه و تحلیل داده در دو رویکرد کمی و کیفی به صورت غیر همزمان و ترتیبی اتفاق خواهد افتاد، در این روش اولویت با رویکرد کمی است، تجزیه و تحلیل داده در هر کدام از رویکردها به صورت مستقل و ترتیبی انجام می‌شود، و از نتایج کمی در مرحله تفسیر (مرحله کیفی) کمک گرفته خواهد شد.
بر خلاف روش متوالی توضیحی، در روش متوالی اکتشافی اولویت با رویکرد کیفی است. به عبارت دیگر، روش متوالی اکتشافی برای پژوهشگرانی بهتر و کاربردی‌تر است که در روش کیفی متبحر بوده، و دانش نسبتاً کمتری در رویکرد کمی دارند. بنابراین، اگر ما روش متوالی توضیحی را برعکس کرده و با رویکرد کیفی پژوهش را آغاز کنیم، از روش متوالی اکتشافی استفاده کرده‌ایم. پژوهش‌هایی که به این روش انجام می‌شوند نیز به طور معمول دو مرحله‌ای هستند. در گام نخست پژوهشگر از روش کیفی استفاده کرده، داده را گردآوری و آن را تجزیه و تحلیل می‌کند. سپس در گام بعد از این نتایج در روش کمی بهره می‌برد. پژوهشگران اغلب زمانی از این روش استفاده می‌کنند که قصد توسعه مقیاس یا ابزاری بهتر برای سنجش متغیری از طریق یک نمونه محدود را دارند؛ و می‌خواهند بدانند که آیا نتایج حاصل از یک نمونه کوچک (گام کیفی) می‌تواند به جامعه بزرگتری تعمیم یابد (گام کمی).
فرض بگیرید که پژوهشگری عوامل مؤثر بر دستبرد ادبی دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری را با استفاده از روش گراندد تئوری و گردآوری داده کیفی (از طریق مصاحبه عمیق) انجام می‌دهد. داده حاصل با استفاده از روش‌های گوناگون کدگذاری تجزیه و تحلیل شده و پژوهشگر تم‌های گوناگونی از نتایج استخراج می‌کند. حال برای آن‌که تعمیم‌پذیری این نتایج مشخص شود، تم‌ها و عوامل استخراج شده در طراحی یک ابزار (برای نمونه یک پرسشنامه) استفاده شده و این ابزار در یک پژوهش پیمایشی جهت گردآوری داده استفاده می‌شود. بنابراین، از این طریق یافته‌های حاصل از مرحله کیفی، به نوعی، در مرحله کمی آزمون می‌شوند.
از ویژگی‌های روش متوالی اکتشافی آن است که گردآوری و تجزیه و تحلیل داده در دو رویکرد کمی و کیفی به صورت غیر همزمان و ترتیبی اتفاق خواهد افتاد، در این روش اولویت با رویکرد کیفی است، تجزیه و تحلیل داده در هر کدام از رویکردها به صورت مستقل و ترتیبی انجام می‌شود، و از نتایج کیفی در گام کمی استفاده خواهد شد.
انواع روش‌های مطرح در رویکرد ترکیبی، یعنی طرح همگرای موازی، طرح متوالی اکتشافی، طرح متوالی توضیحی، و طرح تحولی (کتاب)
Creswell, John W. Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches. Sage publications, 2014. Google Books
جان کرسول، استاد دانشگاه نبراسکا در ایالات متحده، از اساتید مسلم حوزه روش‌شناسی ـ به‌ویژه در علوم اجتماعی ـ است. کتاب او با عنوان «طراحی پژوهش: رویکردهای کمی، کیفی، و ترکیبی» یکی از جامع‌ترین و ارزشمندترین منابع درباره روش‌شناسی پژوهش است. کرسول در فصل دهم این کتاب به توضیح انواع روش‌های مطرح در رویکرد ترکیبی، یعنی طرح همگرای موازی، طرح متوالی اکتشافی، طرح متوالی توضیحی، و طرح تحولی پرداخته است.
