ابزار گردآوری داده یا ابزار پژوهش به هر نوع وسیله یا ابزاری گفته می‌شود که برای سنجش یک متغیر یا یک ویژگی، یا برای جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز برای پاسخ به پرسش پژوهش بکار گرفته می‌شوند. پرسشنامه، آزمایش، مقیاس، یا مصاحبه می‌توانند به عنوان ابزارهای گردآوری داده در یک پژوهش بکار گرفته شوند. انتخاب دقیق ابزار برای گردآوری داده می‌تواند پژوهشگر را به اهدافش برساند و در وقت او صرفه‌جویی کند.
انواع ابزارهای گردآوری داده
انواع ابزارهای گردآوری داده به دو دسته قابل تقسیم‌بندی هستند: ابزارهایی که بیشتر در پژوهش‌های کمی مورد استفاده قرار می‌گیرند و ابزارهایی که بیشتر در پژوهش‌های کیفی استفاده می‌شوند. اگرچه، باید توجه داشت که ممکن است هرکدام از ابزارهایی که در ادامه توضیح داده خواهند شد ـ بسته به کارآیی آنها ـ در هر دو رویکردِ کمی و کیفی مورد استفاده قرار بگیرند. به این جهت، دسته‌بندی آنها در دو بخش متمایز قدری دشوار است. اما به دلیل آنکه فهم مطالب آسان‌تر شود، این دسته‌بندی صورت گرفته و در ادامه به توضیح هرکدام از ابزارها در این دو دسته پرداخته خواهد شد.
برای انتخاب درست ابزار گردآوری داده
انتخاب ابزار گردآوری داده با در نظر گرفتن هدف و پرسش‌های پژوهش صورت می‌پذیرد. پژوهشگر باید نوع ابزار پژوهش را بر اساس مسئلۀ پژوهش پیش‌رو انتخاب کند، ابزاری که بتواند مناسب‌ترین و دقیق‌ترین پاسخ را در اختیار قرار دهد.
بدین منظور پژوهشگر قبل از آنکه دست به انتخاب ابزار پژوهش بزند، باید پرسش و یا فرضیه‌های خود - یا آنچه بناست اندازه‌گیری شود - را به درستی تعیین کند. همان قدر که انتخاب درست ابزار می‌تواند ما را به اهداف پژوهش برساند، انتخاب نادرست آن ممکن است به همان اندازه ما را از هدف پژوهش دور کند. عواملی که در انتخاب دقیق ابزار پژوهش باید در نظر گرفته شوند، عبارتند از:
- میزان اعتبار علمی ابزار برای گردآوری داده در یک پژوهش مشخص؛
- زمان مورد نیاز برای گردآوری داده با استفاده از ابزارهای موجود؛
- هزینه‌های مالی؛
- در دسترس بودن، آیا ابزار قابل دسترسی است؟؛
- آیا ابزار نیازمند کسب اجازه از صاحب ابزار است؟
- کاربرپسندی و سهولت مدیریت؛
- مناسب برای جامعۀ پژوهش؛
- ساختار قبلاً آزموده شده، مسئلۀ روایی و پایایی ابزار؛
- در اختیار بودن ابزارهای پشتیبان (روش‌های ورود، تحلیل، و تفسیر داده)؛
- قابلیت ارزشیابی ابزار؛
- مسائل اخلاقی؛
- تمایل مشارکت‌کنندگان برای شرکت در مرحلۀ گردآوری داده.
نمونه استفاده از مصاحبه برای گردآوری داده کیفی (مقاله)
Laranjeira, Carlos, Paula Ponce Leão, and Isabel Leal. "Meaning of life after cancer: An existential-phenomenological approach to female cancer survival." In Women's Studies International Forum, vol. 40, pp. 132-143. Pergamon, 2013
در این مقاله، پژوهشگران برای مطالعۀ «مفهوم زندگی پس از سرطان»، با 10 نفر از زنانی که پس از دچار شدن به سرطان زنده مانده‌اند، مصاحبه کرده و دادۀ حاصل از این مصاحبه‌ها را تجزیه و تحلیل کرده‌اند.
نمونه انواع مصاحبه - نیمه ساخت‌یافته، عمیق، چهره به چهره، و مصاحبۀ تلفنی (مقاله)
Goodhue, Rebecca, Mark Onslow, Susan Quine, Sue O’Brian, and Anna Hearne. "The Lidcombe program of early stuttering intervention: mothers’ experiences." Journal of Fluency Disorders 35, no. 1 (2010): 70-84
در این مقاله برای بررسی تجربۀ یک برنامۀ رفتاری، پژوهشگران با 16 مادر مصاحبه کرده‌اند. مصاحبۀ نیمه ساخت‌یافته، مصاحبۀ عمیق، مصاحبۀ چهره به چهره، و مصاحبۀ تلفنی از انواع مصاحبه‌هایی هستند که در این پژوهش برای گردآوری داده مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
نمونه استفاده از مصاحبه نیمه‌ساخت‌یافته (مقاله)
Khansa, Racha. "Teachers’ Perceptions toward School Counselors in Selected Private Schools in Lebanon." Procedia-Social and Behavioral Sciences 185 (2015): 381-387
در این مقاله، پژوهشگر برای گردآوری دادۀ پژوهش از مصاحبۀ نیمه ساخت‌یافته استفاده کرده است.
بررسی و تحلیل اشعار کتاب‌های فارسی دورۀ ابتدایی با کمک مصاحبه (پایان‌نامه)
علیزاده، پورچیستا. 1389. «بررسی و تحلیل اشعار کتاب‌های فارسی دوره‌ی ابتدایی از منظر اصول و معیارهای ادبیات کودک و نوجوان.» دانشگاه پیام نور استان تهران
این پژوهش به بررسی اشعار موجود در کتاب‌های فارسی دورۀ دبستان می‌پردازد. یکی از گام‌های این پژوهش مصاحبه با معلمان کلاس‌های پنجم پایۀ دبستان است.
نمونه‌ای از پروتکل مصاحبه (شکل)
“Sample Interview Protocol.”. 2012. In Planning, Conducting, and Evaluating Quantitative and Qualitative Research, Creswell, John W., 4th ed., P226. Boston: Pearson Education, Inc
در این نمونه اجزایی که ممکن است در یک پروتکل مصاحبه قرار گیرد مشخص شده است. هدف نمونه، بررسی واکنش دانشگاه نسبت به رویداد مرد مسلح بوده است.
