ابزار گردآوری داده یا ابزار پژوهش به هر نوع وسیله یا ابزاری گفته می‌شود که برای سنجش یک متغیر یا یک ویژگی، یا برای جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز برای پاسخ به پرسش پژوهش بکار گرفته می‌شوند. پرسشنامه، آزمایش، مقیاس، یا مصاحبه می‌توانند به عنوان ابزارهای گردآوری داده در یک پژوهش بکار گرفته شوند. انتخاب دقیق ابزار برای گردآوری داده‌ می‌تواند پژوهشگر را به اهدافش برساند و در وقت او صرفه‌جویی کند.

انواع ابزارهای گردآوری داده

انواع ابزارهای گردآوری داده به دو دسته قابل تقسیم‌بندی هستند: ابزارهایی که بیشتر در پژوهش‌های کمی مورد استفاده قرار می‌گیرند و ابزارهایی که بیشتر در پژوهش‌های کیفی استفاده می‌شوند. اگرچه، باید توجه داشت که ممکن است هرکدام از ابزارهایی که در ادامه توضیح داده خواهند شد ـ بسته به کارآیی آنها ـ در هر دو رویکردِ کمی و کیفی مورد استفاده قرار بگیرند. به این جهت، دسته‌بندی آنها در دو بخش متمایز قدری دشوار است. اما به دلیل آنکه فهم مطالب آسان‌تر شود، این دسته‌بندی صورت گرفته و در ادامه به توضیح هرکدام از ابزارها در این دو دسته پرداخته خواهد شد.

برای انتخاب درست ابزار گردآوری داده

انتخاب ابزار گردآوری داده با در نظر گرفتن هدف و پرسش‌های پژوهش صورت می‌پذیرد. پژوهشگر باید نوع ابزار پژوهش را بر اساس مسئلۀ پژوهش پیش‌رو انتخاب کند، ابزاری که بتواند مناسب‌ترین و دقیق‌ترین پاسخ را در اختیار قرار دهد.

بدین منظور پژوهشگر قبل از آنکه دست به انتخاب ابزار پژوهش بزند، باید پرسش و یا فرضیه‌های خود - یا آنچه بناست  اندازه‌گیری شود -  را به درستی تعیین کند. همان قدر که انتخاب درست ابزار می‌تواند ما را به اهداف پژوهش برساند، انتخاب نادرست آن ممکن است به همان اندازه ما را از هدف پژوهش دور کند. عواملی که در انتخاب دقیق ابزار پژوهش باید در نظر گرفته شوند، عبارتند از:

• میزان اعتبار علمی ابزار برای گردآوری داده در یک پژوهش مشخص؛
• زمان مورد نیاز برای گردآوری داده با استفاده از ابزارهای موجود؛
• هزینه‌های مالی؛
• در دسترس بودن، آیا ابزار قابل دسترسی است؟؛
• آیا ابزار نیازمند کسب اجازه از صاحب ابزار است؟
• کاربرپسندی و سهولت مدیریت؛
• مناسب برای جامعۀ پژوهش؛
• ساختار قبلاً آزموده شده، مسئلۀ روایی و پایایی ابزار؛
• در اختیار بودن ابزارهای پشتیبان (روش‌های ورود، تحلیل، و تفسیر داده)؛
• قابلیت ارزشیابی ابزار؛
• مسائل اخلاقی؛
• تمایل مشارکت‌کنندگان برای شرکت در مرحلۀ گردآوری داده.

برخی از صاحبنظران گروه کانونی را به عنوان یک ابزار متمایز در نظر نگرفته و آن را زیر ابزار مصاحبه دسته‌بندی می‌کنند. به نظر این دسته از پژوهشگران، آنجا که در جلسۀ مصاحبه بیش از دو نفر شرکت می‌کنند و مصاحبه شکل گروهی به خود می‌گیرد، پژوهشگر با فضای گروه کانونی رو به رو است. با این حال، بسیاری دیگر بر این باورند که گروه کانونی خود ابزاری مستقل است. این ابزار خود دارای ویژگی‌های خاص، تعاریف متفاوت، و تکنیک‌هایی است که آن را از مصاحبه متمایز می‌کند.

زمانی که بدست آوردن داده پژوهش از یک گروه مناسب‌تر از گردآوری این داده از یک فرد باشد، استفاده از گروه کانونی توصیه می‌شود. بنابراین، زمانی که پژوهشگر با منابع محدودی (منابع مالی، زمان، نیروی انسانی) روبرو است، یا آنکه پدیدۀ مورد بررسی نیازمند یک مباحثۀ جمعی به منظور درک بهتر شرایط، اوضاع، یا رفتارهاست، بهتر است از گروه کانونی برای گردآوری داده استفاده شود. هدف اصلی از راه‌اندازی گروه کانونی، بکارگیری احساسات، ادراک، تصورات، و عقاید و نظرات مشارکت‌کنندگان به عنوان داده پژوهش است.

طراحی پرسش‌ها برای اجرای جلسۀ گروه کانونی مهم است. برای طراحی هرچه بهتر این پرسش‌ها، بهتر است پژوهشگر اهداف پژوهش را با دقت مرور، اطلاعات در دسترس و موجود را مشخص، ادبیات و پژوهش‌های مرتبط در آن حوزه را بازبینی، و فهرست اولیه‌ای از پرسش‌های احتمالی طرح کند، این پرسش‌ها را بازبینی و اصلاح کند، و در نهایت فهرستی از پرسش‌های مد نظر در جلسه را آماده سازد.

پس از آماده کردن فهرست پرسش‌های متناسب با اهداف پژوهش، پژوهشگر باید مقدمات اجرای جلسه را فراهم کند. اقداماتی از قبیل انتخاب مکان برگزاری جلسۀ گروه کانونی (که برای مشارکت‌کنندگان راحت و دلپذیر باشد)، انتخاب مشارکت‌کنندگان در جلسه، هماهنگ کردن زمان برگزاری جلسه، دعوت مشارکت‌کنندگان به شرکت در جلسه، و اقداماتی از این قبیل باید مد نظر پژوهشگر قرار گیرد.

انواع گروه کانونی

بسته به هدفی که یک پژوهش در راه‌اندازی گروه کانونی دنبال می‌کند، می‌توان گروه کانونی را به سه دستۀ کلی تقسیم‌بندی کرد: گروه کانونی اکتشافی، گروه کانونی اثباتی، و یا ترکیبی از این دو. زمانی که پژوهشگر راه حل یک مشکل را پیدا کرده اما در مورد آن اطمینان کافی ندارد، می‌تواند با استفاده از گروه کانونی اثباتی درجۀ اطمینان خود را بالاتر ببرد. بنابراین، گروه کانونی اثباتی به دنبال تأیید یک راه‌حل، تأیید نتایج حاصل از یک پیمایش، یا مسائلی از این قبیل است.

در مقابل، زمانی که پژوهشگر به دنبال کشف راهکار یا پاسخ یک مسئله است باید دست به راه‌اندازی گروه کانونی اکتشافی بزند. در این مورد، استفاده از قدرت تفکر جمعی و بارش فکری می‌تواند به کمک پژوهشگر و مسئلۀ مورد بررسی او بیاید. برای مثال، زمانی که پژوهشگر قصد دارد پیمایش خود برای اجرا در یک بافت گسترده‌تر با مشارکت‌کنندگان بیشتر را اجرا کند، گروه کانونی اکتشافی می‌تواند در طراحی این پیمایش مؤثر واقع شود.

ویژگی‌های گروه کانونی

چهار ویژگی اصلی، به عنوان ویژگی‌های مهمی که یک گروه کانونی مناسب باید داشته باشد، به شکل زیر است:

• اندازۀ پیشنهادی برای گروه کانونی، بین 6 تا 10 نفر است. اگر تعداد افراد کمتر باشد، احتمال آن می‌رود که دادۀ گردآوری شده محدود باشد. از طرف دیگر، اگر تعداد افراد بیش از 10 نفر در نظر گرفته شود، ممکن است مشارکت تمامی اعضاء در مباحثۀ گروه دشوار باشد، یا آنکه پژوهشگر نتواند اطلاعات دریافتی را به درستی جمع‌بندی کند.
•  به منظور کسب درک بهتری از مسئلۀ مورد بررسی باید از چندین گروه کانونی بهره برد. به دیگر سخن، تمرکز بر تنها یک گروه کانونی ممکن است باعث تولید نتایج به خصوصی شود که دارای سوءگیری باشد. بنابراین، استفاده از چندین گروه کانونی می‌تواند بر عمق اطلاعات گردآوری شده بیافزاید. به این منظور، پیشنهاد می‌شود حداقل 3 گروه کانونی در فرایند گردآوری دادۀ پژوهشی دخیل شوند.
• اشتراک‌های اعضای گروه کانونی نباید نادیده گرفته شود. به عبارت دیگر، اعضای یک گروه کانونی باید دارای ویژگی‌های مشترکی باشند که باعث ارتباط میان اعضاء نسبت به بررسی یک پدیده یا مسئله شود. این ویژگی‌های مشترک برای حصول اطمینان از صحت اطلاعات دارای اهمیت است.

گروه‌های کانونی می‌توانند از کنار هم گذاشتن افراد تشکیل شوند یا آنکه از گروه‌های موجود استفاده شود.

دلایل استفاده از ابزار گروه کانونی

استفاده از گروه کانونی به منظور ابزاری برای گردآوری داده می‌تواند دلایل متفاوتی داشته باشد، به برخی از این دلایل می‌توان به شکل زیر اشاره کرد:

• برای دستیابی به اطلاعاتی کلی زمینه‌ای در رابطه با یک موضوع یا پدیدۀ خاص؛
• برای استخراج فرضیه‌های پژوهش که می‌تواند به منظور پژوهش‌های بیشتر یا آزمون آن از طریق روش‌های کمی مورد استفاده قرار گیرند؛
• برای شبیه‌سازی و بیان ایده‌های بدیع و مفاهیم جدید؛
• برای شناسایی دلایل یک مسئله، با یک برنامه، خدمت، یا محصول جدید؛
• برای آگاهی از اینکه مشارکت‌کنندگان چگونه راجع به یک پدیده یا یک موضوع صحبت می‌کنند (که ممکن است به نوبۀ خود باعث تسهیل طراحی پرسشنامه، ابزار پیمایش، یا سایر ابزارهای گردآوری داده که در روش‌های کمی کاربرد دارند شود)؛
• برای تفسیر داده‌ای که قبلاً از طریق ابزارهای کمی گردآوری شده است.

تاکنون دسته‌بندی‌های گوناگونی برای شیوه‌های گردآوری داده ارائه شده است. این شیوه‌ها براساس مکان به کتابخانه‌ای، میدانی، و آزمایشگاهی تقسیم شده‌اند.

با این حال، برخی این دسته‌بندی را به شکل ابزاری‌تر مورد بررسی قرار داده‌اند و به جای شیوۀکتابخانه‌ایاز بررسی پژوهش‌ها و اطلاعات موجود، و استفاده از مستندات و یا داده‌های ثانویه و اسنادی؛ و به جای شیوه‌های میدانی از پرسش (بررسی پرسشنامه‌ای و مصاحبه) و مشاهده نام برده‌اند.

به طور کلی برای جمع‌بندیشیوه‌هایگردآوری داده، می‌توان آنها را به چهار دستۀ استفاده از داده‌های موجود، مشاهده، پرسش، و آزمایش تقسیم کرد. البته نکته‌ای که در مورد شیوه‌هایگردآوری داده وجود دارد این است کهتمامی این شیوه‌هامی‌توانند در تمامی گونه‌های طرح پژوهش مانند آزمایشی، مطالعۀ موردی، مطالعۀ طولی، و ...برای گردآوری داده بکار روند. تنها نکتۀ تمایز این است که بنا بر ماهیت پژوهش ممکن است تغییراتی در نحوۀ اجرای شیوۀ گردآوری داده انجام شود.