اگر به صورت ترتیبی به پارادایم‌های پژوهش در دنیای علم بیاندازیم،

• اولین پارادایم را باید «پارادایم کمی» دانست.
• دومین پارادایم، پارادایم کیفی بود که به دلیل انتقادهایی که به رویکرد کمی وارد کرد مطرح شد.
• در حالی که پیروان این دو پارادایم مشغول نزاع بر سر موضوع‌های روش‌شناختی بودند، صاحب‌نظران و پیشگامان حوزه روش پژوهش از پارادایم نوین و سومی سخن به میان آوردند که تلفیقی از دو پارادایم کمی و کیفی بود.

از دیدگاه فلسفی، رویکرد ترکیبی، سومین پارادایم، سومین موج یا سومین جنبش در زمینه روش‌های تحقیق است، جنبشی که به جنگ پارادایم‌ها، توسط ارائه یک روش منطقی و عملی، خاتمه بخشیده است. از نظر فلسفی، روش آمیخته از روش عملی و نظام فلسفی استفاده می‌کند. روش‌های تحقیق آمیخته، به‌جای اینکه انتخاب‌های محققان را محدود و به آنها تحمیل کند، به دنبال راه‌هایی است که آنها بتوانند از رویکردهای چندگانه، جهت پاسخ‌گویی به سوالات خود استفاده کنند.

بنیان‌های پژوهش یا رویکرد ترکیبی ریشه در فلسفه‌هایی دارد که موجب متمایز شدن این رویکرد از رویکردهای دیگر ـ یعنی کیفی و کمی ـ می‌شوند. همین تفاوت در فلسفه‌های باعث شده تا برای اظهار رویکرد کمی، کیفی، و ترکیبی از اصطلاح‌شناسی دیگری با عنوان «پارادایم» استفاده شود؛ یعنی پارادایم کمی، پارادایم کیفی، و پارادایم ترکیبی. اگر نگاهی دوباره به رهیافت‌های معرفت‌شناسی داشته باشیم، متوجه خواهیم شد که بر این اساس رویکرد ترکیبی بر اساس معرفت‌شناسی عملگرایی (یا پراگماتیسم) شکل گرفته است.

از این رو، برخی پژوهشگران با الهام از آثار عملگراهایی چون پیرس، دیویی، و بنتلی و رهایی از دیدگاه سفت و سخت پارادایم‌های گذشته به جهان واقع، به بازتعریف رویکردهای مطرح در روش‌شناسی پژوهش پرداخته‌اند. عملگراها قائل به فرض‌های سنتی درباره معرفت‌شناسی، حقیقت، و تحقیق اجتماعی نیستند. بنابراین، با به چالش کشیدن این فرض‌ها و پیروان آنها، نگاهی نو به پدیده‌ها ارائه می‌دهند.

عملگراها، به‌جای اتخاذ یک دیدگاه مطلق نسبت به پدیده‌ها و جهان واقع، به مسئله توجه می‌کنند. به عبارت دیگر دیدگاه عملگرایی به نوعی دیدگاه حل مسئله است. مسئله چیست؟ و مشکل کجاست؟ را با استفاده از روش‌ها و رویکردهای گوناگون پاسخ خواهند داد.

آر. بورک جانسن‌ و همکارانش (2007) از 36 روش‌شناس سوال پرسیده بودند (از طریق پست الکترونیکی) که تعریف کنونی آنها از رویکرد ترکیبی چیست، که در پایان این تحقیق به 19 پاسخ گوناگون دست‌یافته بودند. بر طبق 15 تعریف از این 19 تعریف، رویکرد ترکیبی از ترکیب روش کمی و کیفی حاصل می‌شود. طبق یکی از این تعاریف، این ترکیب شامل ادغام پارادایم‌های مختلف هم می‌شود. یکی از این تعاریف، علاوه بر تحقیق کمی و کیفی، تحقیق تاریخی را هم در برمی‌گیرد. به عبارت دیگر، توافق محکمی بر سر این مسئله وجود دارد که رویکرد ترکیبی، هم شامل پژوهش کمی می‌شود و هم شامل پژوهش کیفی. تعریف زیر به عنوان تعریفی جامع از رویکرد ترکیبی، بنابر این 19 تعریف، بیان می‌شود:

«رویکرد ترکیبی نوعی از پژوهش است که در آن محقق یا تیم محققان عناصر و ویژگی‌های موجود در رویکردهای کمی و کیفی ( مانند، استفاده از نقطه‌نظرها، گردآوری داده، تحلیل‌ها و تکنیک‌های استنتاج کمی و کیفی) را به هدف اثبات و فهم عمیق‌تر و گسترده‌تر با هم ترکیب می‌کنند».

انجام یک پژوهش به روش آمیخته، شامل گردآوری، تحلیل، و تفسیر داده‌ها به روش کیفی و کمی در یک پژوهش واحد یا در مجموعه‌ای از پژوهش‌ها است که پدیده‌ی واحدی را مورد مطالعه قرار می‌دهند.

دوران شکل‌گیری: دوران شکل‌گیری از سال 1950 آغاز شد و تا پایان سال 1990 ادامه داشت. این دوره مصادف با نخستین گرایش‌ها برای به کارگیری بیش از یک شیوه در تحقیق است. این مسئله به‌طور جدی در سال 1990 مطرح شد. در این زمان کمپبل  و فیسک  (1959) جمع‌آوری اطلاعات مختلف از روش‌های کمی را برای اعتبار سنجی خصلت‌های روانشناسی مورد تأکید قرار دادند. این محققان ماتریس چند روشی و چند خصلتی ایجاد کردند تا بر اساس آن تفاوت‌های فردی در نمرات مربوط به مقیاس شخصیتی را با خود خصلت شخصیت نسبت دهند.

دوران بحث‌های پارادایمی: در طی دهه‌های 1970 و 1980 محققان تحقیق کیفی هم عقیده بودند که فرضیه‌های مختلف زیربناها را برای پژوهش‌های کمی و کیفی به وجود می‌آورند. به طور اساسی بحث‌های پارادایمی چه جزء داده‌های کمی یا کیفی باشند یا نباشند می‌توانند با آنها ترکیب شوند. برخی اینگونه استدلال می‌کنند که شیوه‌های تحقیق آمیخته غیرقابل دفاع‌اند. برایمن  این بحث را به چالش کشید و اظهار کرد که ارتباط آشکاری میان هر دو نسبت وجود دارد.

دوران پیشرفت‌های فرایندی در روش‌های آمیخته: گرچه بحث درباره‌ی اینکه کدام پارادایم مبنای رویکرد ترکیبی را تشکیل می‌دهد هنوز ادامه داشت، در دهه‌های 1980 توجه محققان به تدریج به سمت طراحی روش‌های ترکیبی تغییر مسیر داد. در سال 1989 سه محقق در زمینه ارزشیابی مقاله‌ای کلاسیک نگاشتند که مقدمات را برای طراحی روش‌های ترکیبی فراهم کرد. آنها در این مقاله 570 پژوهش ارزشیابی را تحلیل کرده‌اند، علاوه بر آن، یک نظام طبقه‌بندی شش گانه را توسعه داده و راجع به انتخاب روشی که در نمونه به کار می‌رود بحث کرده‌اند.

نشانه‌های اخیر اهمیت و توجه: گرایش‌های جدید نشان دهنده‌ی افزایش اهمیت رویکرد ترکیبی و گسترش نویسندگانی است که این رویکرد را به عنوان طرحی جداگانه و قابل دفاع پذیرفته و از آن طرفداری می‌کنند. در سال 2003، کتاب راهنمای شیوه‌های تحقیق آمیخته راجع به پژوهش اجتماعی و رفتاری توسط تشکری و تدلی در 768 صفحه نوشته‌شد که همراه با 26 بخش دیگر که مختص بحث و گفتگوها، موضوعات روش‌شناختی، کاربردها در رشته‌های گوناگون و جهت‌گیری‌های آینده بود.

تمامیت (Complementarity): جهت افزایش تفسیرپذیری و معنی‌داری نتایج پژوهش از طرق تقویت نقاط قوت تحقیق و بی‌اثر کردن سوءگیری‌های ممکن.

توسعه و گسترش (Development): جهت افزایش اعتبار نتایج توسط تقویت قوت‌های ذاتی روش تحقیق

شروع (Initiation): جهت افزایش عمق و گستره‌ی نتایج و تفاسیر حاصل تحقیق از طریق تحلیل جنبه‌های گوناگون

بسط (Expansion): جهت افزایش دامنه تحقیق از طریق انتخاب روش‌هایی که برای انجام تحقیق‌هایی که جنبه‌های گوناگونی دارند، مناسب‌ترند.

برایمن نیز طی پژوهشی که بر روی 232 مقاله در حوزه‌ی علوم اجتماعی  ـ که از روش‌های تحقیق آمیخته استفاده کرده بودند ـ انجام داد؛ 16 دلیل برای استفاده از روش‌های تحقیق آمیخته مشخص کرد. اما به طور کلی دلایل استفاده از روش‌های تحقیق آمیخته را می‌توان به صورت زیر برشمرد:

مثلث‌بندی: نتایج پژوهش از طریق برقراری ارتباط میان داده کمی و کیفی، اعتبار بیشتری کسب کند؛

تمامیت: ترکیب دو رویکرد کمی و کیفی باعث کمال بیشتر تحقیق، و تصویر جامع‌تر از پدیده‌های مورد مطالعه می‌شود.

از بین رفتن ضعف‌ها و ارائه استنتاجی محکم‌تر: بسیاری از محققان معتقدند که استفاده از رویکرد ترکیبی محدودیت‌های هر کدام از رویکردهای کمی و کیفی را از بین می‌برد و نقاط قوت آنها را تقویت می‌کند و موجب استنتاج دقیق‌تری می‌شود.

پاسخ به پرسش‌های گوناگون پژوهش: استفاده از روش‌های ترکیبی به سوالاتی پاسخ می‌دهند که روش‌های کمی و کیفی قادر به پاسخ‌گویی به آنها نیستند، و همچنین طیف وسیعی از ابزارها را برای رسیدن به اهداف پژوهش فراهم می‌کند.

تشریح و توصیف یافته‌های پژوهش: پژوهش‌هایی که از روش‌های ترکیبی استفاده می‌کنند، از یکی از رویکردها (کمی یا کیفی) برای توضیح یافته‌هایی که از طریق رویکرد دیگر (کمی یا کیفی) بدست آمده‌اند، استفاده می‌کنند.

شرح و توضیح داده: استفاده از رویکرد کیفی برای شرح و توضیح داده‌های کمی، می‌تواند تصویر بهتری از پدیده‌ی مورد مطالعه بدست دهد.

ایجاد فرضیه و آزمایش آن: استفاده از رویکرد کیفی ممکن است فرضیه‌هایی را ایجاد کند، و می‌توان با استفاده از روش کمی این فرضیه‌ها را مورد آزمایش و مطالعه قرار داد.

توسعه و آزمایش ابزارها: مطالعه کیفی ممکن است باعث ایجاد آیتم‌هایی شود که بتوان آنها را در پرسشنامه درج کرد و در پژوهش کمی بکار گرفت.

اگرچه فواید رویکرد ترکیبی بر کسی پوشیده نیست، اما انتقاداتی نیز بر آن وارد است. بسیاری از این نقدها به این مسئله برمی‌گردد که اعتقاد بر این است که ترکیب و تلفیق روش‌های کمی و کیفی در یک تحقیق واحد امکان‌پذیر نیست، به دلیل اینکه آنها اصول هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه‌ی متفاوتی دارند. صاحب‌نظران روش‌شناسی به دوگانگی جهان‌بینی‌ها و روش‌های پژوهش معتقدند، و بنابراین مخالف ترکیب رویکردهای کمی و کیفی هستند. در هر صورت، آنوگ‌بوزی اظهار می‌کند که دیدگاه پیشوایان دوگانگی بین فلسفه‌های اثبات‌گرایی و پسااثبات‌گرایی، در واقع دوگانگی‌های اشتباهی است.

محققان بسیاری تا کنون سعی بر تقسیم‌بندی و طبقه‌بندی انواع روش‌های پژوهش ترکیبی کرده‌اند، و هرکدام از آنها انواع گوناگون برای این روش تحقیق مطرح کرده‌اند. کرسول و پلانو کلارک (2007) پیشنهاد کرده‌اند که قبل از انتخاب یک نوع خاص از روش‌های پژوهش ترکیبی، باید سه تصمیم اساسی اتخاذ شود.

گرفتن سه تصمیم مهم قبل از انتخاب یکی از روش‌های پژوهش ترکیبی

• تصمیم اول در رابطه با این است که مراحل روش‌های کمی و کیفی به صورت همزمان اتفاق بیافتند یا زنجیری؛
• تصمیم کلیدی بعدی این است آیا هر دو روش ( کمی و کیفی) دارای اولویت و اهمیت برابری هستند؛
• سومین مسئله این است که تعیین شود هر کدام از روش‌های کمی و کیفی در کجا با هم ترکیب شوند.

نتیجه یک مطالعه نشان داده که دوسوم پژوهش‌ها به صورت زنجیری اجرا می‌شوند، در اکثریت آنها اولویت با روش‌شناسی کمی است و ترکیب این دو غالباً در مرحله‌ی تفسیر نتایج اتفاق می‌افتد تا در مرحله تجزیه و تحلیل.

همانند سایر رویکردهای پژوهش ـ که به آنها اشاره شد ـ رویکرد ترکیبی نیز دارای دسته‌بندی‌ها گوناگون در ادبیات روش‌شناسی پژوهش است. دو دسته‌بندی رایج در این زمینه مطرح شده است. در اولین دسته‌بندی رویکرد ترکیبی متشکل از چهار روش می‌دانند: طرح سه‌سویه‌سازی یا مثلث‌بندی (triangulation design)، طرح به‌هم تنیده (embedded design)، طرح توضیحی (explanatory design)، و طرح اکتشافی (exploratory design). هر کدام از این روش‌ها نیز خود دارای مدل‌های گوناگون هستند؛ در نمودار زیر این روش‌ها و مدل‌های آنها نمایش داده شده است.

نوع‌شناسی رویکرد ترکیبی

 کرسول نیز یک دسته‌بندی چهارگانه از رویکرد ترکیبی ارائه داده است: طرح موازی همگرا (convergent parallel)، طرح متوالی اکتشافی (exploratory sequential)، طرح متوالی توضیحی (explainatory sequential)، و طرح تحولی، لانه‌ای، و چندمرحله‌ای (transformative, embedded, and multiphase). از آنجا که دسته‌بندی کرسول توجه بیشتری در نوشته‌های دانشگاهی به خود جلب کرده، در اینجا روش‌های مطرح در رویکرد ترکیبی را بر اساس این دسته‌بندی تشریح خواهیم کرد.

برای مثال، پژوهشگری قصد سنجش سطح تعهد سازمانی کارکنان یک سازمان را دارد. این پژوهشگر ممکن است یک پرسشنامه سنجش میزان تعهد سازمانی میان کارکنان آن سازمان توزیع کند و داده گردآوری شده را تجزیه و تحلیل کند. در همین زمان، پژوهشگر برای آن‌که ابزاری برای مقایسه یافته‌های حاصل از روش پیمایش داشته باشد، ممکن است از طریق قوم‌نگاری و با استفاده از مشاهده رفتار کارکنان در محیط کار به مطالعه تعهد سازمانی آنها بپردازد. بنابراین، پس از تجزیه و تحلیل یافته‌های حاصل از این دو روش، پژوهش می‌تواند این نتایج را با همدیگر مقایسه و درباره تأیید یا تکذیب یافته‌ها قضاوت کند.

از این رو، از ویژگی‌های روش موازی همگرا آن است که گردآوری و تجزیه و تحلیل داده در هر دو رویکرد کمی و کیفی به صورت هم‌زمان اتفاق خواهد افتاد، اولویت دو رویکرد در پژوهش برابر است، تجزیه و تحلیل داده در هر کدام از رویکردها به صورت مستقل انجام می‌شود، و در مرحله تفسیر نتایج هر دو رویکرد با همدیگر ترکیب می‌شوند.

فرض بگیرید که پژوهشگر به دنبال بررسی عوامل مؤثر بر گذر رانندگان از چراغ‌های قرمز در خیابان‌ها است. پژوهشگر پس از بررسی این مسئله متوجه نتایج عجیبی می‌شود، بیشتر افرادی که اتومبیل گران‌قیمت دارند اقدام به گذر از چراغ قرمز می‌کنند، و ارتباط میان قیمت اتومبیل و گذر از چراغ قرمز ارتباط معناداری است. حال برای روشن شدن این یافته‌ها، ممکن است پژوهشگر چند مصاحبه با رانندگان اتومبیل‌های گران‌قیمت انجام دهد تا بتواند یافته‌های پژوهش را توضیح دهد. تبین این یافته‌ها به این شکل اعتبار بیشتری به پژوهش خواهد بخشید و به حل بهتر مسئله کمک خواهد کرد.

از ویژگی‌های روش متوالی توضیحی آن است که گردآوری و تجزیه و تحلیل داده در دو رویکرد کمی و کیفی به صورت غیر هم‌زمان و ترتیبی اتفاق خواهد افتاد، در این روش اولویت با رویکرد کمی است، تجزیه و تحلیل داده در هر کدام از رویکردها به صورت مستقل و ترتیبی انجام می‌شود، و از نتایج کمی در مرحله تفسیر (مرحله کیفی) کمک گرفته خواهد شد.

فرض بگیرید که پژوهشگری عوامل مؤثر بر دستبرد ادبی دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری را با استفاده از روش گراندد تئوری و گردآوری داده کیفی (از طریق مصاحبه عمیق) انجام می‌دهد. داده حاصل با استفاده از روش‌های گوناگون کدگذاری تجزیه و تحلیل شده و پژوهشگر تم‌های گوناگونی از نتایج استخراج می‌کند. حال برای آن‌که تعمیم‌پذیری این نتایج مشخص شود، تم‌ها و عوامل استخراج شده در طراحی یک ابزار (برای نمونه یک پرسشنامه) استفاده شده و این ابزار در یک پژوهش پیمایشی جهت گردآوری داده استفاده می‌شود. بنابراین، از این طریق یافته‌های حاصل از مرحله کیفی، به نوعی، در مرحله کمی آزمون می‌شوند.

از ویژگی‌های روش متوالی اکتشافی آن است که گردآوری و تجزیه و تحلیل داده در دو رویکرد کمی و کیفی به صورت غیر هم‌زمان و ترتیبی اتفاق خواهد افتاد، در این روش اولویت با رویکرد کیفی است، تجزیه و تحلیل داده در هر کدام از رویکردها به صورت مستقل و ترتیبی انجام می‌شود، و از نتایج کیفی در گام کمی استفاده خواهد شد.

در روش تحولی، پژوهشگر ممکن است از طرح‌های موازی همگرا، متوالی توضیحی، و متوالی اکتشافی در چارچوب عدالت اجتماعی برای کمک به گروه‌هایی که در حاشیه وجود دارند استفاده کند. نظریه عدالت اجتماعی در این روش کاربرد خاصی دارد و یک چارچوب پایه قلمداد می‌شود. این نظریه بسیاری از جوانب روش پژوهش ترکیبی را تشکیل می‌دهد.

در روش پژوهش چندمرحله‌ای در رویکرد ترکیبی، پژوهشگر ممکن است از طرح‌های گوناگون ترکیبی ـ یعنی موازی همگرا، متوالی توضیحی، و متوالی اکتشافی ـ در یک مطالعه تاریخی و به ترتیب از آنها استفاده کند. تمرکز پژوهشگر در چنین پژوش‌هایی روی یک هدف مشترک در پروژه‌های گوناگون خواهد بود. از این روش بیشتر برای ارزیابی یا اجرای یک برنامه، که شامل گام‌های متفاوت در مقاطع زمانی گوناگون می‌شود، استفاده می‌شود. اگرچه در هرکدام از این گام‌ها هدفی وجود دارد، اما هدف غایی از تمامی گام‌ها یک هدف واحد و مشترک است.

کرسول در آثار پیشین خود درباره روش پژوهش ترکیبی، آنها را در شش روش دسته‌بندی می‌کرد (یعنی موازی همگرا، متوالی توضیحی، متوالی اکتشافی، لانه‌ای، تحولی، و چندمرحله‌ای)،  اما در ویرایش آثار خود در سال‌های اخیر قائل به یک دسته‌بندی چهارگانه است. در هر صورت، از آنجا که هدف پژوهش ترکیبی رفع نقص‌های متوجه رویکردهای کمی و کیفی است، بنابراین از ترکیب روش‌های گوناگون می‌توان به روش‌های جدیدتر و متفاوت‌تری دست پیدا کرد. بنابراین، به نظر می‌رسد این حوزه هنوز به بلوغ کامل نرسیده و در سال‌های آتی دستخوش تغییرات جدیدی خواهد شد.

مختاری-اسکی، حمیدرضا. روایی و پایایی در پژوهش کیفی: پایایی، 1393. بازیابی شده از وبلاگ  کشکول پژوهشگر. بازیابی شده در تاریخ 20 دی 1394

Aliaga, Martha, and Brenda Gunderson. Interactive statistics. Sage Publication, 1999

Babbie, Earl. The practice of social research. Cengage Learning, 2015

Bryman, Alan. Social research methods. Oxford university press, 2012

Burns, Robert Bounds. Introduction to research methods. London: Sage, 2000

Campbell, Donald T, and Donald W Fiske. "Convergent and discriminant validation by the multitrait-multimethod matrix." Psychological bulletin no. 56 (2), 1959:81

Cohen, Louis, Lawrence Manion, and Keith Morrison. Research Methods in Education. New York: Routledge, 2011

Creswell, John W. Qualitative enquiry and research design: Choosing among five approaches. Sage publications, 2007

Creswell, John W. Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches. Sage publications, 2014

Creswell, John W., and Vicki L. Plano Clark. Designing and conducting mixed methods research. Sage Publication, 2007

Denzin, Norman K., and Yvonna S. Lincoln. The SAGE handbook of qualitative research. Sage, 2011

Doyle, Louise, Anne-Marie Brady, and Gobnait Byrne. "An overview of mixed methods research." Journal of Research in Nursing 14, no. 2 (2009): 175-185

Given, Lisa M., ed. The Sage encyclopedia of qualitative research methods. Sage Publications, 2008

Gobo, Giampietro. Doing ethnography. Sage, 2008

Goodwin, William Lawrence, and Laura D. Goodwin. Understanding quantitative and qualitative research in early childhood education. Vol. 59. Teachers College Press, 1996

Gray, David E. Doing research in the real world. Sage, 2013

Johnson, R. Burke, Anthony J. Onwuegbuzie, and Lisa A. Turner. "Toward a definition of mixed methods research." Journal of mixed methods research 1, no. 2 (2007): 112-133

Labaree, R. V. "Organizing your social sciences research paper." Research Guides, University of Southern California, 2014

Luborsky Mr, Rubinstein Rl. Sampling in Qualitative Research: Rationale, Issues, and Methods. Research on aging. 1995;17(1): 89-113

Marshall, Catherine, and Gretchen B. Rossman. Designing qualitative research. Sage publications, 2014

Merriam, Sharan B. Qualitative research: A guide to design and implementation. John Wiley & Sons, 2014

Muijs, Daniel. Doing quantitative research in education with SPSS. Sage, 2010

Newby, Peter. Research methods for education. Routledge, 2009

O'Cathain, Alicia, Elizabeth Murphy, and Jon Nicholl. "Why, and how, mixed methods research is undertaken in health services research in England: a mixed methods study." BMC health services research 7, no. 1 (2007): 85

Onwuegbuzie, Anthony J., and Nancy L. Leech. "Linking Research Questions to Mixed Methods Data Analysis Procedures 1." The Qualitative Report 11, no. 3 (2006): 474-498

Patton, Michael Quinn. Qualitative evaluation and research methods. 3rd edition ed: SAGE Publications, inc, 2001

Patton, Michael Quinn. Qualitative evaluation and research methods . SAGE Publications, inc, 1990

Pierce, Linda L. "Twelve steps for success in the nursing research journey." Journal of continuing education in nursing no. 40 (4), 2009:154-62; quiz 163-4, 192

Seale, Clive. Researching society and culture. Third Edition ed: SAGE Publications, 2012

Silverman, David, ed. Qualitative research. Sage, 2010

Tashakkori, Abbas, and Charles Teddlie. Mixed methodology: Combining qualitative and quantitative approaches. Vol. 46. Sage, 1998

Thomas, R. Murray. Blending qualitative and quantitative research methods in theses and dissertations. Corwin Press, 2003

در ادامه منابع مفید برای مطالعه بیشتر - به تفکیک نوع منبع - آمده‌اند.

• چطور موضوع پژوهشم را چارچوب‌بندی کنم؟
• چطور متغیرها و سازه‌های مناسب برای پژوهشم انتخاب کنم؟
• چطور مدل مفهومی پژوهشم را بسازم؟
• چطور ابزار پژوهشم را بسازم؟
• چی بپرسم؟ از کی بپرسم؟ چطوری بپرسم؟
• چطور بعد از گردآوری داده و تحلیل یافته‌ها، در بخش نتیجه‌گیری نوآوری پژوهشم را برجسته کنم؟