با بررسی پیشینه پژوهش بناست پژوهشگر نو بودن، چرایی نو بودن، و چگونگی نو بودن پژوهش خود را اثبات کند. بنابراین بسیار مهم و حیاتی است که اولا پژوهشگر بتواند به لیست جامعی از پژوهشهای مرتبط دست یابد و دوما بتواند آنها را به صورت علمی نقد و تحلیل کند و چرایی و چگونگی نو بودن پژوهش خود را – در ارتباط با پژوهشهای مرتبط - اثبات نماید.
برای جستجوی موثر پیشینه پژوهش مدنظر قرار دادن یک نکته بسیار سرنوشت‌ساز است. اینکه جستجو باید به گونه‌ای انجام شود که پژوهشگر بتواند جامع‌ترین لیست از مرتبط‌ترین پژوهش‌ها و منابع را برای پژوهشش تهیه کند. برای کسب چنین نتیجه‌ای باید به پرسش‌های زیر به ترتیب پاسخ داد:
- کجا بگردیم که معتبرترین منابع را بیابیم؟
- در این منابع چگونه بگردیم که مرتبط‌ترین پژوهش‌ها را بیابیم؟
- از میان منابع گردآوری شده چگونه هسته‌ای‌ترین منابع را شناسایی کنیم؟
پاسخ: در بهترین و معتبرترین منابع و مراجع موجود در رشته یا موضوع موردپژوهش. این منابع و مراجع شامل بانک‌ها یا پایگاههای اطلاعات، کتابخانه‌ها و مراکزی است که کارشان گردآوری و سازماندهی مقالات نشریات معتبر و پایان‌نامه‌ها و پژوهشهای منتشر شده در حوزه موضوعی موردنظر است.
هر چه مکان‌ها و منابعی که برای جستجوی اطلاعات انتخاب می‌کنیم معتبرتر باشند شانس بازیابی اطلاعات معتبر و قابل اعتماد در آنها بیشتر است. و هر چه سراغ منابعی برویم که حجم بالاتری از اطلاعات دسته‌بندی شده در حوزه مدنظرمان را در اختیارمان می‌گذارند می‌توانیم سریعتر به اطلاعات موردنیاز خود برسیم. برخی از این مکان‌ها و منابع مرجع عبارتند از:
- پایگاهها یا بانک‌های اطلاعات - که حاوی مقالات و پژوهش‌هایی هستند که در نشریات معتبر منتشر شدهاند.
- فهرست‌ها و فهرستگان‌ها - جایی که منابع تمام کتابخانه‌ها به صورت موضوعی در اختیار ما قرار داده می‌شوند.
- مراکز اطلاعات و اسناد - جایی که امکان دسترسی به همه پایان‌نامه‌های مربوط به موضوع پژوهشمان وجود دارد، حجم بالاتری از اطلاعات مرتبط را در زمان کمتری در اختیار ما قرار می‌دهند. مانند مرکز اطلاعات و مدارک علمی که در هر کشوری کار گردآوری، سازماندهی و اشاعه اطلاعات پایان‌نامه‌ها، مقالات همایش‌ها و طرح‌های پژوهشی انجام می‌دهد.
در کنار گنج، سامانه پیشینه پژوهش خدمات منسجمی برای بررسی سابقه پژوهش‌ها در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد. با بهره‌گیری از خدمات این سامانه پژوهشگران می‌توانند از سابقه عنوان پژوهششان مطلع شوند.برای کمک به جامعیت این سامانه، سامانه ثبت درنظرگرفته شده است تا پژوهشگران پس از اتمام پژوهش خود بتوانند به راحتی پژوهش خود را ثبت نمایند.
برای خبر دار شدن از پیشنهادیه‌های پژوهشی تازه ثبت شده هم سامانه ساعت طراحی شده است.
در ادامه شیوه شناسایی مکان‌ها یا مراجع معتبر و مفید برای جستجوی پیشینه پژوهش در دو گام معرفی می‌شود.
برای آشنایی با این منابع مرجع توصیه می‌شود ابتدا عبارات زیر را گوگل کنید و درباره مفهوم و کارکرد آنها مطالعه اجمالی داشته باشید:
بانک اطلاعات
پایگاه اطلاعات
فهرست ها
فهرستگان
کتابشناسی
اینها همه منابع مرجع هستند. منابعی که لیستی از منابع موردنیازتان – مانند مقاله، پایان‌نامه، کتاب، استاندارد، مواد دیداری – شنیداری، و ... – را به صورت یکجا و منسجم در اختیار شما می‌گذارند.
بانک اطلاعات (یا پایگاه اطلاعات) نشریات
بانک اطلاعات نشریات تمام متن
بانک اطلاعات نشریات دسترسی باز
بانک اطلاعات مقاله
بانک اطلاعات پژوهش
بانک اطلاعات پایان‌نامه‌ها
بانک اطلاعات کتاب
بانک اطلاعات متخصصان
فهرستگان نشریه
فهرستگان کتاب
فهرستگان کتابخانه ها
سامانه در: دروازه اطلاعات علمی، پژوهشی، و فناورانه ایران ایرانداک
برای دستیابی به لیست پایگاههای اطلاعاتی معتبر به زبان انگلیسی عبارت‌های زیر را گوگل کنید:
List of databases in name of subject
به عنوان مثال:
List of databases in Science
List of databases in Social Sciences
List of databases in Management
List of databases in Linguistics etc
List of tops journals in .... your subject
به عنوان مثال:
List of top journals in Library and Information Science
برای دسترسی به نشریات آی اس آی بهترین روش جستجوی عبارت زیر است:
ISI master list
منابع دسترسی باز یا open access resources هم منابعی هستند که تمام متن آثار را به صورت رایگان در اختیار می‌گذارند. بسته به اعتبار و رتبه علمی آنها – این منابع می‌توانند معتبر و مفید باشند. با جستجوی عبارت‌های زیر به لیستی از پایگاهها و نشریات دسترسی باز (open access) دست خواهید یافت:
Top open access databases
Top open access resources
Top open access journals
قطعا برای یافتن پژوهشهای علمی معتبرتر، جستجو در پایگاههای اطلاعاتی معتبر موضوعی نتایج بهتر و جامع‌تری را به دست می‌دهند. فارغ از اینکه چقدر می‌توانیم به نسخه تمام متن مقالات دست پیدا کنیم و اینکه آیا کتابخانه، دانشگاه یا موسسه ما حق اشتراک برای این دسترسی پرداخت کرده است یا نه، توصیه می‌شود جستجوی خود را در پایگاههای اطلاعات معتبر حوزه پژوهشی خود انجام دهید. درباره چگونگی دسترسی به نسخه تمام‌متن این منابع آموزه‌هایی در ادامه آمده است.
حالا که بهترین و معتبرترین پایگاههای اطلاعات را در موضوع موردنظر خود شناسایی کرده‌اید، می‌توانید در این پایگاهها، مقالات و پژوهشهای مرتبط را جستجو کنید. اما چگونه در این منابع بگردیم که مرتبط‌ترین مقالات و پژوهش‌ها را بیابیم؟
پاسخ این پرسش در دو نکته کلیدی است:
نکته اول – جستجو با کلیدواژه‌هایی که بیشترین سنخیت را با کلیدواژه‌های مندرج در بانک واژگان پایگاههای اطلاعات دارند.
بدین منظور باید با زبان ذخیره و سازماندهی اطلاعات منبع مرجع موردنظر آشنا باشیم. مثلا اگر می‌خواهیم در بانک اطلاعات مگ‌ایران، نورمگز یا ْScienceDirect جستجوی خود را انجام دهیم لازم است تا با مرور راهنمای موضوعی و دیگر راهنماهای مندرج در این بانک‌ها با واژگان استفاده شده برای نمایه‌سازی مقالات و متون آنها آشنا شویم. هر چه واژگانی که برای جستجو انتخاب می‌کنیم با واژگان استفاده شده در این بانک‌ها شباهت بیشتری داشته باشد شانس دسترسی به منابع و محتوای این پایگاهها بیشتر است.
نکته دوم – اما قبل از آن باید طیف متنوع و جامعی از کلیدواژه‌ها و مولفه‌های تعریف کننده موضوع را – که از مطالعه مبانی نظری به دست آورده‌ایم – را آماده داشته باشیم تا بتوانیم جستجوی جامعی انجام دهیم. کلیدواژه‌هایی که مطرح کننده ابعاد مختلف موضوع یا پرسش پژوهش باشند.
در اینجا استفاده از مترادف‌ها و واژه‌های هم‌ارز، عام‌تر و یا خاص‌تر توصیه می‌شود. برای رعایت این دو نکته فهم پشت صحنه سازمان دانش و محتوای پایگاههای اطلاعات بسیار مفید خواهد بود. در این باره در ادامه آموزه‌هایی آمده است.
list of thesaurus
لیست تزاروس‌ها
تزاروس کشاورزی
تزاروس فنی مهندسی
تزاروس پزشکی
و ...
به علاوه دو منبع مرجع زیر از مراجع کلیدی در حوزه تزاروس‌ها و واژه‌نامه‌ها هستند که به شما کمک می‌کنند به لیست جامعی از اصطلاحات هم‌‌موضوع و هم‌خانواده دست یابید:
لیست جامع تزاروس‌های علمی و فنی ایرانداک (منوی جستجو در گوشه بالا سمت چپ سایت)
فهرست مستند نام‌ها (مثلا نام سازمانها، مکان‌ها، موسسه‌ها)
بنابراین دانستن زبان سازماندهی و نمایه‌سازی پژوهش‌ها و استفاده از تزاروس‌ها برای انتخاب کلیدواژه‌های مرتبط با موضوع موردنظر شانس بازیابی منابع مرتبط را افزایش می‌دهد و شانس از قلم افتادن پژوهشهای مرتبط با موضوع موردنظر را کاهش می‌دهد.
پس توصیه می‌شود قبل از طراحی استراتژی جستجو حتما نگاهی به پشت صحنه سازماندهی و نمایه‌سازی متون پایگاه اطلاعات مربوطه بیاندازید. این جزئیات معمولا در قسمت «راهنمای موضوعی» یا subject index و یا بخش راهنمای جستجو یا search guide در هر پایگاه اطلاعاتی در دسترس هستند.
حاصل جستجوی مقاله در پایگاههای اطلاعات لیست نسبتا طولانی از مقالات خواهد بود که در نشریات معتبر چاپ و منتشر شده اند. با توجه به اینکه آشنایی با منابع هسته حوزه مورد پژوهش و ارجاع به بهترین و مرتبط ترین منابع نشان از متبحر بودن پژوهشگر در کار پژوهشگری است، در این مرحله توصیه می شود به روش زیر بانک منابع هسته خود را در موضوع موردنظر تهیه کنید.
پس از مطالعه عنوان و چکیده مقالات و پژوهش های بازیابی شده و تهیه لیستی از مرتبط ترین منابع، ابتدا اطلاعات کتابشناختی مقالات را در نرم افزار مدیریت اطلاعات کتابشناختی مانند اندنوت ذخیره کنید سپس این اطلاعات را از دو منظر الگویابی نمایید:
اول – الگویابی نویسندگان مقالات: نام نویسندگان مقالات را مرور کنید و پرتکرارترین ها یا مواردی که مرتبط ترین پژوهش ها را انجام داده اند را شناسایی کنید و نام کامل آنها را در فایل جداگانه ای – با نام بانک منابع هسته – وارد نمایید.
دوم – الگویابی نشریاتی که مقالات در آنها منتشر شده اند: این بار به نام نشریات دقت کنید و لیستی از اسامی کامل نشریات که مرتبط ترین یا بیشترین مقالات در آنها منتشر شده اند را شناسایی و یادداشت کنید. این اسامی را به فایل بانک منابع هسته خود بیافزایید.
با این روش می توانید برای تکمیل یا به روز رسانی منابع پژوهش خود به بانک منابع هسته خود مراجعه کرده و جستجوی خود را با جستجوی نام نویسندگان هسته و همچنین جستجوی محتوای نشریات هسته تکمیل نمایید.
نکته:
فهرست منابع و ماخذ یکی از نقاطی است که برای قضاوت قوت و اعتبار پژوهش ها توسط داوران و خوانندگان ارزیابی می شود. استفاده از معتبرترین و مرتبط ترین منابع در پژوهش و ارائه لیستی از این منابع، قوت کار شما و دقت شما در انتخاب خواندنی های پژوهشتان را نشان می دهد. علاوه بر دسترسی و استفاده شما از منابع هسته موضوع پژوهشتان, با تهیه بانک منابع هسته می توانید به عنوان مرجع در حوزه تخصصی پژوهش خود منابع مرتبط و دست اول را به دیگر پژوهشگران معرفی کنید و به عنوان فردی دانشور در موضوع خود ظاهر شوید.
پس از تهیه لیستی از منابع مرتبط (شامل مقالات، پایان‌نامه‌ها و ...) و تهیه بانک هسته‌ها احتمال آن وجود دارد که به تمام‌متن برخی از منابع – به ویژه آنهایی که از پایگاههای اطلاعات معتبر بازیابی شدهاند - دست نیابید چون کتابخانه شما حق اشتراک برای استفاده از این منابع پرداخت نکرده است.
در صورت عدم دسترسی تمام متن به منابع موردنیاز، چکیده و اطلاعات جامع کتابشناختی – از جمله نام نویسنده – را به دقت مطالعه کنید و براساس دریافت‌هایتان لیستی از بهترین و مرتبط‌ترین منابع تهیه نمایید. سپس راههای مختلف و محتمل برای دستیابی به تمام متن منابع را بررسی کنید. برخی از این موارد عبارتند از:
- کتابخانه محل تحصیل،
- دیگر کتابخانه‌ها،
- کتابخانه‌های محل تحصیل دوستان
- طرح‌ها و برنامه‌های اشتراک منابع و امانت بین‌کتابخانه‌ای
- و ...
در حال حاضر طرح غدیر فعال‌ترین طرح همکاری بین کتابخانه‌ای در کشور است که امکان دسترسی به منابع کتابخانه‌های زیرپوشش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری را برای افرادی مهیا می‌کند که کتابخانه محل تحصیلشان عضو این طرح است. مثلا اگر شما دانشجوی دانشگاه سمنان هستید و کتابخانه‌تان عضو طرح غدیر است می‌توانید با در دست داشتن کارت عضویت به تمام کتابخانه‌های دانشگاه‌ها و موسسه‌های وزارت علوم که عضو این طرح هستند مراجعه و از منابع آنها استفاده کنید. برای بررسی اینکه آیا کتابخانه محل تحصیل شما یا دیگر کتابخانه‌ها عضو طرح غدیر هستند به نشانی ghadir.irandoc.ac.ir مراجعه بفرمایید.
طرح امین یکی دیگر از طرح‌های همکاری بین‌کتابخانه‌ای است که امکان دسترسی به منابع کتابخانه‌های عضو را فراهم می‌کند. مکانیزم و شکل کاری این طرح با طرح غدیر فرق می‌کند. اطلاعات بیشتر در اینجا.
در نهایت اگر از هیچ روشی امکان دسترسی به منبع میسر نشد می‌توانید مستقیما با نویسنده اثر تماس گرفته و از او بخواهید نسخه‌ای از مقاله‌‌اش را در اختیار شما بگذارد.
تماس با نویسنده اثر
بدین منظور خود، پژوهشتان و محل تحصیل‌تان را معرفی کنید و چرایی نیاز به پژوهش او را برای تکمیل پژوهش خود توضیح دهید، محدودیت دسترسی به نسخه تمام‌متن اثرش را یادآور شوید و به او قول دهید در صورت استفاده از اثرش حتما به او استناد و نسخه‌ای از نتایج پژوهش خود را برای او ارسال خواهید کرد.
در ادامه نمونه چنین نامه‌ای برای پروفسور جان اسمیت تنظیم شده است که می‌توانید با تغییر نام و جزئیات دیگر از آن برای برقراری ارتباط علمی با نویسندگان هسته حوزه موردعلاقه‌تان استفاده کنید.
|
Dear John / Dear Prof. Smith My name is [insert your full name]. I am doing my Masters / PhD on the [insert your research topic or subject] at the University of Kerman, Iran. I was reading your article on [insert the article title] and found it very interesting and informative as it discusses [mention the particular aspect of the study that has interested you, if there is any]. Unfortunately I do not have access to the full-text of your article due to some access restrictions at the University of Kerman. I truly appreciate it if you send me a copy of your article. I will definitely cite to your work and will send you details on the results of my study once I finished my research. Many thanks, Your name [first name is enough] Your signature (e.g. PhD student in Management; Kerman University, Kerman, Iran) |
نکته اول:
ارسال نامه بدون عنوان و مخاطب و درخواست صرف مقاله بدون معرفی خود و توضیح هدف استفاده از اثر درخواستی و توضیح وعده‌های پس از آن (مثلا استناد کردن و ارسال نتایج)، احتمال دریافت پاسخ مثبت از نویسنده را به شدت کاهش می‌دهد.
نکته دوم:
اگر ایمیل نویسنده در مقاله نامشخص است با استفاده از عنوان سازمانی او که معمولا در زیر نام نویسنده درج می‌شود اطلاعات تماس او را بیابید.
John Smith
Professor of Management, Harvard University
با جستجوی نام و عنوان سازمانی فرد در گوگل یا جستجوی نام فرد در دانشگاه مربوطه می‌توان به ایمیل او دست یافت.
برای نگارش فارسی نامه هم از اصول و ساختار مشابهی پیروی نمایید.
اعتبار پژوهش – بخشا – براساس منابع و داده‌هایی اندازه‌گیری می‌شود که بنیان‌های پژوهش روی آن سوار شدهاند. به همین دلیل بسیار مهم است که فرایند و نتایج جستجوی اطلاعات در مسیر پژوهش به دقت ثبت شوند و در بخش‌های مربوطه مثلا بخش پیشینه پژوهش یا بخش روش در مقالات مروری – تشریح شوند تا خواننده بتواند قوت و جامعیت فونداسیون پژوهش را محک بزند. بدین منظور به پرسش‌های زیر پاسخ دهید:
- کار جستجوی خود را با چه موضوع یا کلیدواژه‌هایی شروع کرده‌اید و پس از مطالعه منابع عمومی اطلاعات چگونه مسیر جستجو و کلیدواژه‌های انتخابی شما تغییر کرد؟
- براساس دریافت‌هایتان از مطالعه اولیه منابع عمومی اطلاعات، موضوع یا عنوان پژوهش خود را چگونه اسکلت‌بندی کردید؟ موضوع پژوهش شما بین‌رشته‌ای است یا تک رشته‌ای؟ موضوع شما در چه رشته(هایی) جای می‌گیرد؟
- چگونه منابع و مراجع معتبر حوزه پژوهش خود را شناسایی کردید؟ لیستی این منابع را تنظیم کنید.
- واژه‌های کلیدی که شما را بهترین و مرتبط‌ترین پژوهش‌ها رساندند چه کلیدواژه‌هایی بودند؟
- نشریات و نویسندگان هسته در موضوع پژوهش شما چه نشریات و نویسندگانی هستند؟
- هسته‌ای‌ترین پژوهشهای انجام شده در موضوع شما چه پژوهش‌هایی هستند؟
دو نکته:
در مسیر جستجو و گردآوری پیشینه پژوهش دقت به نکات زیر بر کیفیت پژوهش و ایجاد اعتماد در خواننده تاثیر زیادی می‌گذارد:
- از همان ابتدا فیلتری برای انتخاب منابع مرتبط و حذف منابع غیرمرتبط تهیه کنید و این فیلتر را در بخش روش جستجو و چگونگی مرزبندی پیشینه پژوهش توضیح دهید.
- فقط به دنبال پژوهشهای مرتبط با حوزه کار خود نباشید، قبل از آن به دنبال مقالات مروری باشید که در موضوع موردنظرتان پیش‌تر انجام شدهاند. این مقالات مروری شما را به لیست جامع‌تری از منابع مرتبط می‌رسانند.
- تاریخچه جستجوهای خود را ثبت کنید تا امکان تکرار آن توسط شما و دیگر پژوهشگران ممکن شود.
- لیست مقالاتی که به تمام متن آن دسترسی نیافته‌اید را به صورت جداگانه تهیه کنید تا بعدا با استفاده از استراتژی‌های مناسب تمام متن آن را تهیه کنید.
حتما از یک سیستم مدیریت اطلاعات – مانند Mendeley, EndNote, Papers, Qiqqa, Sente, … - برای ذخیره و سازماندهی اطلاعات کتابشناختی پژوهش‌ها و مقالات بازیابی شده و مرتبط با کار خود استفاده کنید. برای دسترسی به لیست جامع‌تری از این سیستم‌های مدیریت اطلاعات عبارت زیر را گوگل کنید:
List of bibliographic information management systems
معمولا هر دانشگاهی نسخه رایگان یکی از این سیستم‌های مدیریت اطلاعات را در اختیار دانشجویان قرار می‌دهد. این موضوع را با دانشگاه خود چک کنید. به لحاظ شیوه تنظیم محتوای کتابشناختی هم معمولا هر دانشگاه، موسسه و نشریه‌ای از شیوه‌نامه‌ای مشخص – مانند Harvard Manual Style, Chicago Manula Style, APA , … - استفاده می‌کند. این موضوع را با بخش پژوهش یا تحصیلات تکمیلی موسسه یا نشریه مربوطه چک کنید تا مجبور به دوباره‌کاری نشوید.
- از همان ابتدا فیلتری برای انتخاب و حذف منابع غیرمرتبط تهیه کنید و این فیلتر را در بخش روش جستجو و چگونگی مرزبندی پیشینه پژوهش توضیح دهید.
- فقط به دنبال پژوهشهای مرتبط با حوزه کار خود نباشید، قبل از آن به دنبال مقالات مروری باشید که در موضوع موردنظرتان پیش‌تر انجام شدهاند. این مقالات مروری شما را به لیست جامع‌تری از منابع مرتبط می‌رسانند.
بسته به موضوع پژوهش و منابع استفاده شده در پژوهش، ممکن است پژوهشگری از طیف متنوعی از منابع اطلاعات در شکل‌ها و فرمت‌های مختلف استفاده کند. به عنوان مثال علاوه بر مقاله، پایان‌نامه و کتاب پژوهشگر ممکن است از منابع وب مانند وب‌سایت‌های تخصصی، وبلاگ‌ها، ویدئوهای یوتیوب، مواد دیداری و شنیداری و ... در پژوهش خود استفاده کند. اینها مواردی هستند که معمولا پژوهشگران درباره شیوه استناددهی به آنها کمتر می‌دانند و به همین دلیل به جای استناددهی دقیق و کامل، اغلب لینک مربوط به صفحه یا منبع را در بخش فهرست منابع خود درج می‌کنند.
برای استناددهی دقیق راه‌حل ساده‌ای وجود دارد. بسته به نوع منبع (مثلا ویدئو، بلاگ، وبسایت و ..) و شیوه‌نامه مدنظرتان (مثلا هاروارد، شیکاگو و ..) عبارت زیر را گوگل کنید، شیوه استناددهی دقیق به همراه یک مثال برای شما ارائه خواهد شد:
How to cite a website Chicago style
How to cite a blog Harvard Style
How to cite an article with more than four authors APA
How to cite an audio APA
کافی است به جای نوع منبع و شیوه‌نامه، منبع و شیوه‌نامه مدنظرتان را تایپ کنید، دقیق‌ترین پاسخ را خواهید یافت.
به علاوه شیوه‌نامه ایران راهنمای استناددهی فارسی است که به صورت وب‌مبنا و قابل جستجو شیوه استناددهی به منابع فارسی و انگلیسی را به تفکیک انواع منابع عرضه می‌کند. این شیوه‌نامه در نشانی imos.irandoc.ac.ir در دسترس است.
پس از گردآوری پژوهشهای مرتبط با موضوع موردمطالعه لازم است تا پژوهشگر این پژوهش‌ها را مطالعه و از منظر موضوعی، روش‌شناختی و بافتی دسته‌بندی و تحلیل کند. بدین منظور به پرسش‌های زیر پاسخ دهید:
- پژوهشهاي پيشين روي چه بعد يا ابعادي از موضوع كار كرده‌اند؟
- پژوهشهاي پيشين از چه منظر يا ديدگاهي موضوع موردنظر را مطالعه كرده‌اند؟
- پژوهشهاي پيشين از چه روش‌ها، ابزارها و رويكردهاي پژوهشي براي مطالعه موضوع موردنظر استفاده نموده‌اند؟
- پژوهشهاي پيشين بيشتر در چه بافت‌هايي اجرا شدهاند یا بر چه جامعه/نمونه‌ای تمرکز داشته‌اند؟
زمانی پژوهشگر می‌تواند پاسخ علمی و دقیق به این پرسش‌ها بدهد که دانش موضوعی و دانش روش‌شناختی جامع و عمیقی درباره موضوع پژوهشش داشته باشد و با بافت‌های متنوعی که موضوع موردنظرش قابلیت طرح و حل مسائلشان را دارد آشنایی داشته باشد.
بافت پژوهش، زمینه یا ظرفی است که پژوهش در آن و برای حل مسائل آن انجام می‌شود. دانستن اینکه موضوع پژوهش من قابلیت طرح و حل چه مسائلی را دارد و اینکه این مسائل عمدتا مسائل چه افراد، گروه‌ها، و یا چه سازمان‌هایی هستند به پژوهشگر کمک می‌کند تا به بافت‌های ممکن و محتمل جامع‌تر بیاندیشد و پژوهشهای انجام شده را دقیقتر تحلیل کند. مثلا دانستن اینکه سواد اطلاعاتی این قابلیت را دارد که به افراد و سازمانها کمک کند تا مسائل خود را مبتنی بر اطلاعات حل کنند یا مبتنی بر اطلاعات تصمیم‌‌های هوشمندانه‌‌تری بگیرند، به پژوهشگر این دید را می‌دهد که سواد اطلاعاتی تقریبا در هر بافت و زمینه‌ای – اعم از مدرسه، دانشگاه، محیط کار، اجتماعات انسانی و خلاصه هر جایی که موضوع انسان و تصمیم‌گیری وجود دارد - می‌تواند موردپژوهش قرار گیرد. با این دید او بهتر می‌تواند بافت‌های کمتر پژوهش شده را در پژوهشهای سواد اطلاعاتی رصد و شناسایی کند.
برای دسته‌بندی و تحلیل پژوهش‌ها پیشنهاد می‌کنیم تحلیل‌های خود را دسته‌بندی و در سه جدول جداگانه به شرح زیر درج نمایید.
دسته‌بندی و تحلیل موضوعی پیشینه پژوهش
|
ابعاد موضوع |
نویسنده، سال نشر |
توضیحات |
|
درج یک بعد یا یک دیدگاه به موضوع که از مبانی نظری استخراج شده است. |
نام نویسنده و سال نشر پژوهش‌هایی که در این دسته جای می‌گیرند (مثال اسدپور، 1390؛ تقی‌پور، 1392؛ آملی، 1385) |
تفسیر شما از پژوهشهای این دسته |
دسته‌بندی و تحلیل روش‌شناختی پیشینه پژوهش
|
پژوهش‌ها به تفکیک روش/رویکرد |
نویسنده، سال نشر |
توضیحات |
|
پژوهشهای کمی |
نام نویسنده و سال نشر پژوهش‌هایی که در این دسته جای می‌گیرند (مثال تقی‌پور، 1392؛ بابل‌زاده، 1385؛ قاسم‌پور، 1393) |
تفسیر شما از پژوهشهای این دسته |
|
پژوهشهای کیفی |
||
|
پژوهشهای ترکیبی |
دسته‌بندی و تحلیل بافتی پیشینه پژوهش
|
پژوهش‌ها به تفکیک بافت |
نویسنده، سال نشر |
توضیحات |
|
مثال: پژوهش‌هایی که در بافت مدارس انجام شدهاند |
نام نویسنده و سال نشر پژوهش‌هایی که در این دسته جای می‌گیرند (مثال بوذری، 1389؛ جاجرودیان، 139؛ آملی، 1385) |
تفسیر شما از پژوهشهای این دسته |
|
مثال: پژوهش‌هایی که در بافت دانشگاه‌ها انجام شدهاند |
||
|
مثال: پژوهش‌هایی که در بافت محیط کار/سازمانها انجام شدهاند |
||
|
مثال: پژوهش‌هایی که در بافت بیمارستان‌ها انجام شدهاند |
||
|
مثال: پژوهش‌هایی که در بافت پروژه یا برنامه‌ای خاص انجام شدهاند مثلا ارزیابی اثربخشی دوره‌های آموزشی سازمان الف |
با محتوای دسته‌بندی شده در هر جدول می‌توانید پژوهش‌ها را از سه زوایه - یعنی موضوعی، روش‌شناختی و بافتی - تحلیل و نقد علمی کنید و شکاف دانشی موجود را در دل این تحلیل‌ها مرزبندی نمایید. به عبارتی بر مبنای چنین تحلیلی امکان فهم و شناسایی کاستی‌های موجود در پژوهش‌ها ممکن می‌شود.
در بخش پیشینه پژوهش دو هدف اصلی دنبال می‌شود:
هدف اول – ارائه تحلیل مختصر، دسته‌بندی شده و جامعی از همه پژوهشهای مرتبط با موضوع پژوهش. هدف از این ارائه این است که پژوهشگر نشان دهد همه پژوهش‌ها و راههای رفته دیگر پژوهشگران در حوزه مورد نظرش را – بدون هیچ سانسوری - مطالعه کرده است و آنچه تحت عنوان شکاف دانشی معرفی می‌کند دقیق و علمی است.
هدف دوم –معرفی دقیق و تحلیل مرتبط‌ترین پژوهش‌ها. با ارائه چنین تحلیلی بناست پژوهشگر ثابت کند که شکاف دانشی را دقیق شناسایی کرده است و ادعای او دال بر ناکافی بودن دانش موجود در حوزه موردنظر علمی و منطقی است.
برای تحقق دو هدف یاد شده، توصیه می‌شود به جای ارائه فهرست‌وار و گزارش‌گونه پژوهشهای پیشین، خلاصهای دسته‌بندی شده از پژوهش‌ها را تهیه و سپس مشخص کنید که پژوهشهای انجام شده به لحاظ موضوعی، روش‌شناختی و بافتی چه گرایشی داشته‌اند. سپس مرتبط‌ترین پژوهش‌ها به حوزه کار خود را به دقت معرفی و تحلیل نمایید. بدین منظور و گام زیر را دنبال کنید.
خلاصه تحلیلی پیشینه پژوهش باید مستند – یعنی با استناد به پژوهشهای مربوطه – باشد. یعنی پس از معرفی هر دسته از پژوهشهای – مثلا با گرایش موضوعی مشابه یا با روش مشابه – پژوهشگر باید به نام نویسنده و سال نشر پژوهش‌ها استناد کند. برای انجام این کار از محتوای جدول‌های تحلیل و دسته‌بندی پیشینه پژوهش استفاده کنید.
برای درک بهتر این روش در ادامه مثالی ارائه شده است:
پژوهشهای انجام شده در حوزه شبکه‌های اجتماعی حول محور چهار موضوع قابل دسته‌بندی هستند:
الف. پژوهش‌هایی که شبکه‌های اجتماعی را به عنوان رسانه‌ای اجتماعی برای تبادل و به اشتراک‌گذاری دیدگاه‌های افراد مورد پژوهش قرار داده‌اند (مثال: اسدپور، 1390؛ تقی‌پور، 1392؛ آملی، 1385)
- ب. پژوهش‌هایی که شبکه‌های اجتماعی را به عنوان پاتوقی برای همکاری و مشارکت معرفی کرده‌اند (اطلاعات کتابشناختی منابع).
- پ. پژوهش‌هایی که شبکه‌های اجتماعی را به عنوان ........................................ معرفی کرده‌اند (اطلاعات کتابشناختی منابع).
- ت. پژوهش‌هایی که شبکه‌های اجتماعی را به عنوان ........................................ معرفی کرده‌اند (اطلاعات کتابشناختی منابع).
به لحاظ روش‌شناختی این پژوهش‌ها اعلب با رویکرد کمی و با روش پیمایش انجام شدهاند (اطلاعات کتابشناختی منابع) و تعداد کمی از آنها که مربوط به سال‌های 1390 به بعد می‌باشد با روش‌های کیفی انجام شدهاند (اطلاعات کتابشناختی منابع).
در پژوهشهای کمی بیشتر از آزمون الف یا استانداردهای ب برای طراحی ابزار پژوهش استفاده شده است (اطلاعات کتابشناختی منابع).
نمونه تحلیل و نقد علمی:
علیرغم استفاده فراگیر این آزمون در اغلب پژوهشهای این حوزه، به دلیل اینکه این آزمون با شرایط و ویژگی‌های جامعه هدف متناسب‌سازی نشده است، داده‌های گردآوری شده از این آزمون دانش کاربردی‌ای ارائه نمی‌دهند.
به لحاظ بافتی این پژوهش‌ها بر سه بافت آموزش، پژوهش و سلامت تمرکز داشته‌اند.
- پژوهش‌هایی که در بافت آموزش انجام شدهاند موضوع شبکه‌های اجتماعی را به عنوان ابزاری برای یادگیری و آموزش معرفی کرده‌اند (اطلاعات کتابشناختی منابع).
- پژوهش‌هایی که در بافت پژوهش انجام شدهاند شبکه‌های اجتماعی را به عنوان پاتوقی علمی برای ایجاد و بسط همکاری‌های علمی و ایجاد شبکه‌های علمی – پژوهشی مورد پژوهش قرار داده‌اند (اطلاعات کتابشناختی منابع)
- پژوهش‌هایی که در بافت سلامت انجام شدهاند شبکه‌های اجتماعی را به عنوان ابزاری برای به اشتراک گذاری تجربه‌های بیماری و درمان و همچنین دریافت اطلاعات درباره پزشکان معتبر مورد بررسی قرار داده‌اند (اطلاعات کتابشناختی منابع).
پس از ارائه تصویری کلی از پیشینه پژوهش، پژوهشگر می‌تواند به معرفی دقیقتر پژوهش‌ها بپردازد. بدین منظور توصیه می‌شود یکی از دسته‌بندی‌ها را – ترجیحا دسته‌بندی موضوعی – را انتخاب کنید و پژوهشهای موجود در هر دسته را به دقت معرفی و تحلیل نمایید. برای ارائه این معرفی می‌توانید از ترتیب زمانی استفاده کنید. در هر دسته موضوعی اول قدیم‌ترین پژوهش را معرفی کنید و بعد از به سمت جدیدترها حرکت کنید.
مثلا اگر سه پژوهش شبکه‌های اجتماعی را به عنوان رسانه‌ای اجتماعی مطالعه کرده‌اند و این پژوهش‌ها در سال‌های 1385، 1392 و 1390 منتشر شدهاند، آنها را از کم به زیاد بچینید و معرفی کنید: 1385، 1390، 1392.
برای معرفی هر پژوهش به موارد زیر اشاره کنید:
- پژوهش در چه سالی؟ در چه بافتی و روی چه جامعه پژوهشی انجام شده است؟
- مسئله پژوهش چه بوده است؟
- از چه رویکردی برای طراحی پژوهش استفاده شده است؟ کمی؟ کیفی؟ ترکیبی؟
- از چه روش و ابزاری برای گردآوری داده استفاده شده است؟
- چه راه‌حلی برای مسئله ارائه شده است؟
- پژوهش به چه نتیجه‌ای رسیده است؟
Booth, Andrew; Papaioannou, Diana and Sutton, Anthea. 2012. Systematic Approaches to a Successful Literature Review. London: Sage
Gough, David; Oliver, Sandy and Thomas, James. 2012. An Introduction to Systematic Reviews. London: Sage
Jesson, Jill K., Matheson, Lydia and Lacey, Fiona M. . 2010. Doing Your Literature Review: Traditional and Systematic Techniques. London: Sage Publications
Keshav, S. 2007. How to Read a Paper. ACM SIGCOMM Computer Communication Review 37(3), Retrieved in 28 Dec 2015
Taylor, Dena. [2015]. The Literature Review: a few tips on conducting it. University of Toronto, Retrieved in 28 Dec 2015
- چطور موضوع پژوهشم را چارچوب‌بندی کنم؟
- چطور متغیرها و سازه‌های مناسب برای پژوهشم انتخاب کنم؟
- چطور مدل مفهومی پژوهشم را بسازم؟
- چطور ابزار پژوهشم را بسازم؟
- چی بپرسم؟ از کی بپرسم؟ چطوری بپرسم؟
- چطور بعد از گردآوری داده و تحلیل یافته‌ها، در بخش نتیجه‌گیری نوآوری پژوهشم را برجسته کنم؟