پس از طراحی مدل مفهومی پژوهش و تعیین حدود و دامنه پژوهش وارد مرحله گردآوری داده می‌شویم.

برای اجرای موثر پژوهش باید انواع ابزارها و روش‌های گردآوری داده را بشناسیم تا بتوانیم متناسب با نیاز پژوهشمان (نوع پرسش پژوهش) مناسب‌ترین‌ها را انتخاب کنیم. همچنین باید بتوانیم جامعه پژوهش (منبع داده)‌مناسب برای گردآوری داده موردنیازمان انتخاب کنیم.

بدین منظور، در این بخش ابتدا انواع ابزارهای گردآوری داده در پژوهش‌های کمی و کیفی و چگونگی طراحی این ابزارها آموزه‌هایی ارائه می‌شود و بعد از آن به دو موضوع  انتخاب جامعه پژوهش و شیوه‌های گردآوری و تحلیل داده پرداخته می‌شود.

ابزار گردآوری داده یا ابزار پژوهش به هر نوع وسیله یا ابزاری گفته می‌شود که برای سنجش یک متغیر یا یک ویژگی، یا برای جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز برای پاسخ به پرسش پژوهش بکار گرفته می‌شوند. پرسشنامه، آزمایش، مقیاس، یا مصاحبه می‌توانند به عنوان ابزارهای گردآوری داده در یک پژوهش بکار گرفته شوند. انتخاب دقیق ابزار برای گردآوری داده‌ می‌تواند پژوهشگر را به اهدافش برساند و در وقت او صرفه‌جویی کند.

انواع ابزارهای گردآوری داده

انواع ابزارهای گردآوری داده به دو دسته قابل تقسیم‌بندی هستند: ابزارهایی که بیشتر در پژوهش‌های کمی مورد استفاده قرار می‌گیرند و ابزارهایی که بیشتر در پژوهش‌های کیفی استفاده می‌شوند. اگرچه، باید توجه داشت که ممکن است هرکدام از ابزارهایی که در ادامه توضیح داده خواهند شد ـ بسته به کارآیی آنها ـ در هر دو رویکردِ کمی و کیفی مورد استفاده قرار بگیرند. به این جهت، دسته‌بندی آنها در دو بخش متمایز قدری دشوار است. اما به دلیل آنکه فهم مطالب آسان‌تر شود، این دسته‌بندی صورت گرفته و در ادامه به توضیح هرکدام از ابزارها در این دو دسته پرداخته خواهد شد.

برای انتخاب درست ابزار گردآوری داده

انتخاب ابزار گردآوری داده با در نظر گرفتن هدف و پرسش‌های پژوهش صورت می‌پذیرد. پژوهشگر باید نوع ابزار پژوهش را بر اساس مسئلۀ پژوهش پیش‌رو انتخاب کند، ابزاری که بتواند مناسب‌ترین و دقیق‌ترین پاسخ را در اختیار قرار دهد.

بدین منظور پژوهشگر قبل از آنکه دست به انتخاب ابزار پژوهش بزند، باید پرسش و یا فرضیه‌های خود - یا آنچه بناست  اندازه‌گیری شود -  را به درستی تعیین کند. همان قدر که انتخاب درست ابزار می‌تواند ما را به اهداف پژوهش برساند، انتخاب نادرست آن ممکن است به همان اندازه ما را از هدف پژوهش دور کند. عواملی که در انتخاب دقیق ابزار پژوهش باید در نظر گرفته شوند، عبارتند از:

• میزان اعتبار علمی ابزار برای گردآوری داده در یک پژوهش مشخص؛
• زمان مورد نیاز برای گردآوری داده با استفاده از ابزارهای موجود؛
• هزینه‌های مالی؛
• در دسترس بودن، آیا ابزار قابل دسترسی است؟؛
• آیا ابزار نیازمند کسب اجازه از صاحب ابزار است؟
• کاربرپسندی و سهولت مدیریت؛
• مناسب برای جامعۀ پژوهش؛
• ساختار قبلاً آزموده شده، مسئلۀ روایی و پایایی ابزار؛
• در اختیار بودن ابزارهای پشتیبان (روش‌های ورود، تحلیل، و تفسیر داده)؛
• قابلیت ارزشیابی ابزار؛
• مسائل اخلاقی؛
• تمایل مشارکت‌کنندگان برای شرکت در مرحلۀ گردآوری داده.

ممکن است ابزار مورد نیاز برای گردآوری دادۀ لازم جهت بررسی یک موضوع همیشه در دسترس یک پژوهشگر نباشد. از طرف دیگر، بیشتر پژوهش‌های کیفی خود بر اساس روشی که انتخاب می‌کنند، ابزارهای متفاوتی برای گردآوری داده لازم دارند. در چنین، موقعیت‌هایی پژوهشگر یا تیم پژوهش باید ابزار خاص پژوهش خود را طراحی کند. در این بخش به توضیح چگونگی طراحی ابزار گردآوری داده در فرایند پژوهش خواهیم پرداخت.

چه زمانی باید ابزار پژوهش را ساخت؟

طراحی یک ابزار جدید برای گردآوری داده کاری زمان‌بر و پرهزینه است. در پژوهش‌هایی که با محدودیت‌های زمانی و مالی مواجه هستند، این مسئله بسیار مهم خواهد بود. از این رو، قبل از تصمیم‌گیری راجع به طراحی یک ابزار این دو مؤلفه باید مد نظر قرار گیرند. چراکه عدم توجه به آنها می‌تواند بر کل فرایند پژوهش تأثیر بگذارد. اگر چنین محدودیت‌هایی در پژوهش وجود ندارد، پژوهشگر یا تیم پژوهش می‌توانند در مورد طراحی یک ابزار جدید تصمیم‌گیری کند. البته، نباید جستجوی نوشته‌های مرتبط را فراموش کرد، به دلیل آنکه ممکن است در یک پژوهش دیگر ابزار مناسبی برای گردآوری داده بکار رفته باشد. در این شرایط پژوهشگر می‌تواند، به صورت مستقیم، از این ابزار از قبل طراحی شده استفاده کند؛ یا آنکه ابزار را پس از بومی‌سازی، برای گردآوری داده بکار ببندد.

اما همیشه این تصمیم‌گیری به این آسانی صورت نمی‌گیرد. به عبارت دیگر، ممکن است با وجود محدودیت‌های زمانی و مالی، پژوهشگر نتواند ابزار مناسب برای گردآوری داده را در نوشته‌های مرتبط پیدا کند. در این شرایط پژوهشگر چاره‌ای جز طراحی ابزار ندارد.

همان طور که گفته شد، طراحی یک ابزار جدید برای گردآوری داده فرایند پیچیده‌ای است، که به طور معمول باید توسط یک تیم پیگیری شود. به نظر می‌رسد طراحی یک ابزار جدید برای یک پژوهشگر به تنهایی قدری دشوار است. برای ساده‌سازی طراحی یک ابزار، این فرایند در قالب مراحلی چندگانه توضیح داده خواهد شد.

طراحی ابزار برای گردآوری داده در حوزه‌های گوناگون متفاوت است. همچنین، طراحی ابزارهای گوناگون (پرسشنامه، مشاهده، مصاحبه، و غیره) نیازمند دنبال کردن فرایند‌های متفاوتی است که در دو بخش «ابزارهای پژوهش کمی» و «ابزارهای پژوهش کیفی» به آنها اشاره شده است. در این بخش درباره مراحل  کلی ساخت ابزار پژوهش - که تقریبا در هر حوزه موضوعی مشترک هستند - آموزه‌های گام به گامی ارائه می‌شود.

در این مرحله، همچنین، لازم است تا پژوهشگر جامعۀ موردمطالعه را شناسایی کند. برای مثال، افرادی که قرار است به عنوان مصاحبه‌شونده با آنها صحبت شود، سطح دانشی آنها، سطح تخصص یا مهارت آنها، ویژگی‌های جمعیت‌شناختی، نحوۀ دسترسی به آنها، و مسائلی از این قبیل باید در این گام شناسایی و مشخص شوند.

پس از آنکه دامنۀ پژوهش به طور کامل مشخص شد، پژوهشگر باید نوشته‌های موجود در حوزۀ تخصصی خود (زمینۀ مورد پژوهش) را جستجو و بررسی کند. مطالعۀ این نوشته‌ها از دو نظر دارای اهمیت است. اول آنکه پژوهشگر می‌تواند آشنایی کامل با مفاهیم مطرح در پژوهش خود بدست آورد، و دوم، پژوهشگر می‌تواند جایگاه پژوهش خود در قلمرو یک زمینۀ خاص را تشخیص دهد.

مرور نوشته‌ها، در نهایت، به صورت مستقیم در طراحی ابزار پژوهش کاربرد خواهد داشت. به عبارت دیگر، مسائل و مفاهیم بررسی شده، ممکن است گویه‌ها یا محتوای ابزار گردآوری داده را تشکیل دهند. بنابراین، مستندسازی در این مرحله مهم است. اگرچه، ممکن است مرور پیشینه‌ها در مراحل بعدی نیز ادامه داشته باشد، به این دلیل که این بررسی یک مطالعۀ مداوم است.

این مرحله، به نوعی، بخشی از مرحلۀ پیشین است، اما به دلیل اهمیت بالای مرور ابزارهای مشابه، آن را به عنوان یک مرحلۀ مستقل در نظر می‌گیریم. از آنجایی که یافتن ابزارهای مشابه با آنچه تیم پژوهش در صدد طراحی آن است بسیار مهم است و می‌تواند کمک زیادی به طراحی ابزار کند، تیم پژوهش باید راهبردهای جستجوی مناسبی در این مرحله بکار ببندد.

این ابزارها هم می‌توانند به عنوان الگو در نظر گرفته شوند و هم می‌توانند در طراحی محتوا تأثیر داشته باشند. بنابراین، بررسی ساختار و محتوای این ابزارها در دستور کار قرار خواهند گرفت. یکی از مهمترین مزایای بررسی ابزارهای مشابه آن است که روایی و پایایی این ابزارها قبلاً مورد سنجش قرار گرفته، پس استفاده از آنها مناسب خواهد بود.

پس از فهم مفاهیم لازم جهت تسلط بر موضوع مورد بررسی و مطالعۀ ابزارهای مشابه موجود، تیم پژوهش باید به تهیه و طراحی محتوای ابزار مبادرت ورزد. بسته به اینکه پژوهشگر چه ابزاری می‌خواهد طراحی کند، محتوای مورد نظر تفاوت خواهد داشت. برای مثال، پژوهشگری که در پی طراحی پرسشنامه برای اجرای پیمایش است، معمولاً محتوای ابزار را در قالب گویه‌ها یا پرسش‌های پرسشنامه طراحی می‌کند.

آشنایی پژوهشگر با انواع گویه‌ها و پرسش‌ها در این مرحله کاربردی است. بنابراین، پژوهشگر باید دانش کافی در مورد ابزار مورد نظر داشته باشد. برای مثال، پژوهشگری که می‌خواهد مصاحبه‌ای طراحی کند، باید با انواع مصاحبه و انواع پرسش‌هایی که ممکن است در مصاحبه طرح شود آشنایی کامل داشته باشد. پرسش‌های باز، پرسش‌های بسته، پرسش‌های نیمه باز، و غیره از نمونۀ انواع پرسش‌هایی هستند که ممکن است در فرایند مصاحبه مطرح شوند.

مسئلۀ دیگری که باید در طراحی محتوای ابزار مورد توجه پژوهشگر باشد، تحلیل داده است. بنابراین، پژوهشگر باید درک کافی از مرحلۀ تحلیل داده‌ای که قرار است توسط ابزار طراحی شده گردآوری شود داشته باشد. چراکه ممکن است از طریق ابزار طراحی شده داده‌ای گردآوری شود که تجزیه و تحلیل آنها دشوار یا امکان‌ناپذیر باشد.

کیفیت محتوای ابزار بیشتر ناظر بر سنجش اعتبار یا روایی ابزار است. به عبارت دیگر، در این مرحله ابزار طراحی شده باید به لحاظ ساختاری و محتوایی مورد سنجش قرار گیرد. پژوهشگر در این مرحله مطمئن خواهد شد ابزاری که طراحی کرده می‌تواند داده دقیق (متناسب با بافت موردمطالعه) گردآوری کند.

تشکیل یک پنل تخصصی برای بررسی دقیق ابزار طراحی شده، یکی از راهبردهای ارزیابی ابزار است. این پنل باید در مورد ساختار، محتوا (زبان و مفهوم)، و قالب ابزار اظهار نظر کنند. آیا این ابزار برای گردآوری داده پژوهش مناسب است؟ آیا در ابزار مسائل فرهنگی متناسب با بافت بررسی رعایت شده است؟ آیا قالبی که برای دریافت پاسخ‌ها در نظر گرفته شده کاربردی و مناسب است؟ و پرسش‌هایی از این قبیل در پنل تخصصی مورد بحث و بررسی قرار خواهند گرفت. بازخوردهای این پنل باید در ابزار تجلی پیدا کند.

یکی دیگر از روش‌های سنجش اعتبار و ارزیابی ابزار طراحی شده، استفاده از آزمون‌های متفاوت است. برای مثال، برای بررسی روایی یک پرسشنامه می‌توان از ضریب کاپا استفاده کرد. در صورتی که نتایج قابل اعتمادی از انجام این آزمون‌ها به دست نیاید، پرسشنامه باید مورد بازبینی و شاید بازطراحی قرار گیرد. یافتن خطاهای احتمالی نیز در این مرحله مورد توجه است.

اصولاً، طراحی و اجرای نمونۀ اولیه به معنای آن است که پژوهشگر بداند آیا پرسشنامۀ او، پروتکل مصاحبه، راهنمای مشاهده، یا هر ابزار دیگری که برای گردآوری داده طراحی کرده در محیط واقعی درست و دقیق عمل می‌کند یا خیر. بنابراین قبل از آنکه پژوهشگر وارد مرحلۀ اصلی اجرای ابزار شود، باید ابزار را در یک محیط کوچک‌تر و آزمایشی اجرا کند. به این گام طرح پایلوت یا نمونۀ اولیه گفته می‌شود.

هدف از اجرای این مرحله آن است که پژوهشگر مطمئن شود، نه تنها پاسخ‌دهندگان محتوای ابزار را به درستی درک می‌کنند، بلکه این محتوا توسط افراد گوناگون به یک شکل درک می‌شود. اگرچه، ممکن است اهداف دیگری نیز در این گام دنبال شود؛ برای مثال، چه مقدار زمان لازم است تا پاسخ‌ها از طریق ابزار طراحی شده گردآوری شوند، پاسخ‌دهندگان با کدام بخش ابزار بیشتر راحت هستند و در کدام بخش احساس ناراحتی می‌کنند، و اهدافی از این قبیل.

پژوهشگر یا تیم پژوهش باید خودشان، به صورت مستقیم، این مرحله را به اجرا درآورند. این نمونۀ اولیه باید بر روی افراد یا پدیده‌هایی اجرا شود که قرار است در بافت واقعی مورد بررسی قرار گیرند. بنابراین، اگر قرار است پژوهش بر روی معلم‌های دورۀ ابتدایی برگزار شود، بهتر است چندین معلم دورۀ ابتدایی در این طرح شرکت داده شوند.

راه‌های متفاوتی وجود دارد که پژوهشگر از آن طریق در خواهد یافت پاسخ‌دهندگان ابزار طراحی شده را چگونه درک می‌کنند. یکی از این شیوه‌ها آن است که پژوهشگر تمام حرکت‌ها و جزئیات فرایند تکمیل ابزار توسط مشارکت‌کنندگان را تحت نظر داشته باشد. برای مثال، کجا پاسخ‌دهندگان در پاسخ به پرسش پژوهشگر تردید می‌کنند، یا چه زمانی به فکر فرو می‌روند، و غیره. همچنین، می‌توان در مورد ابزار با مشارکت‌کنندگان مصاحبه کرد و بازخوردهای آنها را دریافت کرد. برای مثال، زمانی که چند انتخاب برای پاسخگویی به پرسشی وجود دارد، آیا لازم نیست که انتخاب‌های دیگری افزوده شوند. از شیوه‌های دیگر استفاده از «پروتکل تفکر گویا» است (که در بخش «تفکر گویا» توضیح داده شد).

پس از اجرای طرح پایلوت، تمامی بازخوردها، ویرایش‌ها، نقطه‌نظرها، و نقدها باید توسط پژوهشگر یا تیم پژوهش مورد بررسی قرار گیرند. پس از این بررسی، تمامی اصلاح‌های احتمالی در آخرین ویرایش پرسشنامه اعمال خواهد شد.

آخرین مرحله در فرایند طراحی ابزار جدید برای گردآوری داده، بازبینی ابزار با توجه به اصلاحاتی است که در مراحل قبل انجام شده است. پس از این مرحله، ابزار برای گردآوری داده‌ اصلی پژوهش مورد استفاده قرار خواهد گرفت. در فرایند نهایی کردن، ممکن است اقدامات دیگری، مانند تهیۀ یک نامۀ روکش برای ابزار گردآوری داده، مورد نظر باشد. در این مرحله، همچنین، ممکن است در مورد روش‌های استفاده و مدیریت ابزار نیز تصمیم‌گیری شود.

همان طور که در نوشته‌های پیشین اشاره شد، ممکن است روش‌های طراحی یک ابزار جدید برای گردآوری داده در حوزه‌ها و در ابزارهای گوناگون متفاوت باشد. اما، مراحلی که گفته شد، گام‌هایی عمومی (generic) هستند که برای شروع طراحی ابزار کاربردی هستند.

ممکن است ابزارهای متعددی موجود باشند که ادعا کنند یک مفهوم را می‌سنجند یا بررسی می‌کنند. پژوهشگر باید به دقت این ابزارها را بررسی کند، جوانب گوناگون را مد نظر داشته باشد، و با توجه به بافتی که قرار است ابزار در آنجا بکار گرفته شود، بهترین ابزار گردآوری داده را انتخاب کند. به طور معمول، ابزارهایی که توسط طیف بیشتری از پژوهشگران در بافت‌های گوناگون مورد استفاده و پذیرش قرار گرفته، می‌توانند انتخاب‌های مناسبی باشند.

یکی از مهمترین وجوه تمایز بافت‌ها «زبان» است. اگرچه، تمایز میان بافت تنها محدود به زبان نمی‌شود، اما به طور معمول زبان مهمترین عاملی که بافت‌های گوناگون را تشکیل می‌دهد. بنابراین، دومین مرحلۀ در فرایند بومی‌سازی ابزار ترجمۀ ابزار گردآوری دادۀ پژوهش است. پژوهشگر در این مرحله ابزار را از زبان مبدأ (برای مثال، انگلیسی) به زبان مقصد (برای مثال، فارسی) برمی‌گرداند. خود فرایند ترجمه از چندین مرحلۀ اصلی تشکیل شده است.

در مرحلۀ اول، ابزار باید توسط یک (یا چند) مترجم از زبان مبدأ به زبان مقصد برگردانده شود. مترجم باید زبان مبدأ زبان مادری او باشد، و همچنین به زبان مقصد تسلط داشته باشد.

در مرحلۀ دوم، ابزار باید توسط یک (یا چند) مترجم از زبان مبدأ به زبان مقصد برگردانده شود. زبان مقصد باید زبان مادری مترجم باشد، و همچنین به زبان مبدأ تسلط داشته باشد.

در مرحلۀ سوم، پژوهشگر باید دو نسخۀ ترجمه شده را با همدیگر تطبیق دهد و یک پیش‌نویس اولیه از ابزار در زبان مقصد تهیه کند.

در مرحلۀ چهارم، پیش‌نویس تهیه شده باید توسط صاحبنظران و متخصص‌های موضوعی مورد بازبینی و بررسی قرار گیرد. در این مرحلۀ باید چندین متخصص در مورد ابزار طراحی شده نظر دهند، و در نهایت، پس از این مراحل، نسخۀ نهایی ابزار تهیه شود.

باید توجه داشت، ابزاری که به صورت دقیق از زبان مبدأ به زبان مقصد برگردانده نشده باشد، می‌تواند داده گردآوری شده و در نهایت نتایج پژوهش را با چالش‌های جدی مواجه سازد. از این رو، پژوهشگر باید تمام تلاش خود را انجام دهد تا نسخۀ برگردانده شده دقیق طراحی شود. حساسیت زیادی در این مرحله باید متوجه واژگان، معنا، و ساختار باشد.

اعتباریابی زبان و اعتباریابی فرهنگی دو مسئلۀ مهم در این مرحله به شمار می‌آیند. اعتباریابی نیز خود دارای مراحل مشخصی است که باید آنها را اجرا کرد، تا از صحت تناسب ابزار برای گردآوری داده مطئمن شد.

در مرحلۀ اول، باید یک پنل تخصصی تشکیل شود و یک نفر ریاست این پنل را بر عهده بگیرد. این پنل باید شامل متخصصانی از هر دو زبان باشند، تا بتوانند به درستی در مورد ابزار برگردانده شده نظر بدهند. در این پنل مسائلی مانند تفاسیر و واژگان مورد بحث قرار می‌گیرند و تمامی ابهام‌های احتمالی برطرف خواهد شد. همچنین، اعضای این پنل در مورد بافت‌های فرهنگی مربوطه نیز بحث خواهند کرد. بنابراین، ممکن است به دلیل ملاحظه‌های فرهنگی عباراتی از ابزار مبدأ در پرسشنامۀ مقصد تغییر داده شوند.

در مرحلۀ دوم، ابزار مورد استفاده باید از زبان مقصد به زبان مبدأ برگردانده شود. به این کار ترجمۀ وارونه (Back translation) گفته می‌شود. در این مرحله نیز فرایند مشابهی، مانند فرایندی که در مرحلۀ اول ذکر شد، باید سپری شود. منتها، افرادی که در این مرحله کار ترجمه را انجام خواهند داد، متفاوت از افرادی هستند که در مرحلۀ دوم ترجمه را انجام داده بودند. بنابراین، مترجم‌ها در این مرحله نباید از ابزار اصلی مطلع باشند، چراکه ممکن است باعث سوءگیری شود.

 پس از آنکه ابزار گردآوری داده مراحل پیشین را سپری کرد، حال نوبت آن خواهد شد که این ابزار در جامعۀ هدف آزمایش شود، قبل از آنکه داده اصلی پژوهش گردآوری شود. این مرحله بسیار مشابه اجرای طرح پایلوت است، که در بخش «طراحی ابزار گردآوری داده» توضیح داده شد. باید توجه داشت تعداد پاسخ‌دهندگان به ابزار بومی‌سازی شده باید معقول باشد؛ برای مثال، برای یک پرسشنامه باید حداقل از 10 نفر کمک گرفت.

در این مرحله باید از درک و فهم پاسخ‌دهندگان در مورد محتوای ابزار نیز پرسش شود، تا اگر لازم بود تغییراتی در ساختار ابزار نیز داده شود. پس از گردآوری داده در این مرحله، تیم پژوهش باید پاسخ‌ها را به دقت مورد ارزیابی و تحلیل قرار دهد و در مورد روایی و پایایی ابزار اظهار نظر کند. برای مثال، تشکیل یک گروه کانونی می‌تواند در این مرحله کارآمد باشد، چراکه افراد گوناگون قادر خواهند بود ارزیابی خود از ابزار بومی‌سازی شده را ابراز کنند.

Boswell, Carol, and Sharon Cannon. 2014. Introduction to nursing research: Incorporating evidence-based practice: Jones & Bartlett Publishers

Campbell, Donald T, and Donald W Fiske. 1959. "Convergent and discriminant validation by the multitrait-multimethod matrix." Psychological bulletin no. 56 (2):81

Cohen, Louis, Lawrence Manion, and Keith Morrison. 2011. Research Methods in Education. New York: Routledge

Crellin, Jonathan, Thomas Horn, and Jenny Preece. 1990. Evaluating evaluation: A case study of the use of novel and conventional evaluation techniques in a small company. Paper read at Proceedings of the IFIP TC13 Third Interational Conference on Human-Computer Interaction

Creswell, John W. 2007. Qualitative enquiry and research design: Choosing among five approaches: Sage publications

Dyer, Colin. 1995. Beginning research in psychology: A practical guide to research methods and statistics. Oxford: Wiley-Blackwell

Garot, Robert. 2007. "“Where You From!” Gang Identity as Performance." Journal of Contemporary Ethnography no. 36 (1):50-84

Harrell, Margaret C, and Melissa A Bradley. 2009. Data collection methods. Semi-structured interviews and focus groups. Pittsburgh: RAND National Defense Research Institute

Hesse-Biber, Sharlene Nagy, and R Burke Johnson. 2015. The Oxford Handbook of Multimethod and Mixed Methods Research Inquiry: Oxford University Press

Johnson, Burke, and Larry Christensen. 2014. Educational research: Quantitative, qualitative, and mixed approaches. Fifth Edition ed: SAGE Publications

Kvale, Steinar. 1996. Interviews. London: SAGE Publications

Learning and Teaching Services. 2015. Question design. The University of Sheffield

LeCompte, Margaret Diane, and Renata Tesch. 1993. Ethnography and qualitative design in educational research. London: Academic Press

Lefever, Samuel, Michael Dal, and Asrun Matthiasdottir. 2007. "Online data collection in academic research: advantages and limitations." British Journal of Educational Technology no. 38 (4):574-582

Newby, Peter. 2009. Research methods for education: Routledge

O'Neill, Barbara. 2004. "Collecting research data online: Implications for Extension professionals." Journal of Extension no. 42 (3):1

Office for Coastal Management. 2009. Introduction to Conducting Focus Groups. edited by Office for Coastal Management: National Oceanic and Atmospheric Administration

Patton, Michael Quinn. 1990. Qualitative evaluation and research methods. London: SAGE Publications, inc

Patton, Michael Quinn. 2001. Qualitative evaluation and research methods. 3rd edition ed: SAGE Publications, inc

Pierce, Linda L. 2009. "Twelve steps for success in the nursing research journey." Journal of continuing education in nursing no. 40 (4):154-62; quiz 163-4, 192

Seale, Clive. 2012. Researching society and culture. Third Edition ed: SAGE Publications

University of Surrey. 2015. Introduction to Research. University of Surrey

Wright, Kevin B. 2005. "Researching Internet‐based populations: Advantages and disadvantages of online survey research, online questionnaire authoring software packages, and web survey services." Journal of Computer‐Mediated Communication no. 10, issue 3

Zohrabi, Mohammad. 2013. "Mixed method research: Instruments, validity, reliability and reporting findings." Theory and Practice in Language Studies no. 3 (2):254-262

مختاری-اسکی، حمیدرضا. 1393. روایی و پایایی در پژوهش کیفی: پایایی بازیابی شده از وبلاگ  کشکول پژوهشگر. بازیابی شده در تاریخ 20 دی 1394

در ادامه منابع مفید برای مطالعه بیشتر - به تفکیک نوع منبع - ارائه شده‌اند. 

• چطور موضوع پژوهشم را چارچوب‌بندی کنم؟
• چطور متغیرها و سازه‌های مناسب برای پژوهشم انتخاب کنم؟
• چطور مدل مفهومی پژوهشم را بسازم؟
• چطور ابزار پژوهشم را بسازم؟
• چی بپرسم؟ از کی بپرسم؟ چطوری بپرسم؟
• چطور بعد از گردآوری داده و تحلیل یافته‌ها، در بخش نتیجه‌گیری نوآوری پژوهشم را برجسته کنم؟