یکی از راههای ترویج دستاوردهای پژوهش – و احتمالا کسب درآمد – آموزش دستاوردهای پژوهش و تجربه‌هایی است که پژوهشگر در فرایند پژوهش خود آموخته است.
بسته به نوع و گستره نوآوری پژوهش، آموزش‌ها میتواند حول محور مقوله‌های مختلفی طراحی و ارائه شود.
اگر نوآوری پژوهش از جنس موضوعی است یعنی پژوهش دانشی نو به چیستی، چرایی و یا چگونگی موضوع در بافت موردنظر اضافه کرده است، کارگاه آموزشی میتواند شامل معرفی این دانش نو و تشریح کاربردهای نظری و عملی این دانش باشد که بسته به قابلیت موضوع موردنظر میتواند برای مخاطبان گوناگونی ارائه شود. مثلا اگر پژوهشگری مفهوم و قابلیت‌های شبکههای اجتماعی را در بافت مدارس ایرانی و براساس تجربه‌های زیسته معلمان و دانش‌آموزان ایرانی را مطالعه کرده و مدلی نو از چیستی شبکههای اجتماعی ارائه داده است میتواند کارگاهی در این باره برای سه گروه مخاطب ارائه دهد:
- گروه اول: معلمان و مدیران مدارس – با تمرکز بر نقش شبکههای اجتماعی در کلاس درس و پرورش خلاقیت و یادگیری در دانش‌آموزان
- گروه دوم: سیاستگذاران و تصمیم‌گیران حوزه تعلیم و تربیت – با تمرکز بر ملاحظات ویژه‌ای که برای بهره‌گیری موثر از قابلیت‌های شبکههای اجتماعی در مدارس باید مدنظر قرار گیرد و از سوی دست‌اندرکاران این حوزه پشتیبانی شود.
- گروه سوم: پژوهشگران حوزه شبکه اجتماعی – با تمرکز بر ماهیت، مفهوم و قابلیت‌های شبکههای اجتماعی – به طور عام – و در محیط‌های آموزشی – به صورت ویژه.
اگر نوآوری پژوهش از جنس روش‌شناختی است، می‌توانید کارگاههای آموزشی درباره شیوه‌های پژوهش شبکههای اجتماعی و شیوه(های) پژوهش شبکههای اجتماعی در بافت‌های آموزشی برای پژوهشگران ارائه دهید. بدین منظور می‌توانید درباره تجربه عملی خود از طراحی و اجرای پژوهشتان و تشریح دقیق و گام به گام پژوهشتان آموزه‌هایی را ارائه دهید و مشخصا توضیح دهید که برای طراحی پژوهش در موضوع شبکههای اجتماعی آن هم در بافت مدارس – و مدارس ایرانی به طور خاص – چه ملاحظاتی باید مدنظر قرار گیرند.
در ادامه آموزه‌هایی برای تبدیل پژوهش به کارگاه آموزشی ارائه می‌شود.
اساسا پیشرفته‌ترین شکل یادگیری، آموزش است. یعنی زمانی پژوهشگر میتواند درباره پژوهشش کارگاه آموزشی ارائه دهد که خود عمیقا موضوع، روش، یافته‌ها و کاربردهای پژوهشش را فهمیده باشد – یعنی به آهان‌هایی در پژوهشش رسیده باشد.
بدین منظور پژوهشگر باید زیاد درباره پژوهشش بنویسد و در مجامع مختلف علمی و حرفه‌ای سخن بگوید. با هر بار نوشتن و حرف زدن درباره موضوع و تجربه پژوهش است که ایده‌ها، نوآوری‌ها، کاربردها، و خب که چی(ها)؟ و آهان‌های پژوهشگر درباره پژوهشش شفاف‌تر و کریستال می‌شوند و او احساس می‌کند حرفی برای گفتن و تجربه‌ای برای به اشتراک گذاشتن دارد. اگر به این حس رسیدید می‌توانید به طراحی و برگزاری کارگاه(های) آموزشی درباره پژوهش خود فکر کنید و برای ارائه کارگاه(هایی) تاثیرگذار اقدام نمایید.
در این صورت توصیه می‌کنیم به پرسش‌های زیر پاسخ دهید:
- پژوهش شما چه مسئله‌ای را حل کرده است؟
- این مسئله، مسئله چه کسانی است؟
- پژوهش شما چگونه مسئله موردنظر را حل کرده است؟ با چه روش و ابزاری؟
- روش(ها) و ابزار(های) استفاده شده در پژوهش چه ویژگی‌هایی دارند و چگونه استفاده شده‌اند؟ چگونه این انتخاب‌ها و شیوه استفاده از روش(ها) و ابزار(ها) اعتبار دانش/راه‌حل تولید شده پژوهش را تضمین می‌کنند؟
- پژوهش شما چه راه‌حلی را ارائه کرده است؟
- چه کسانی و چگونه می‌توانند از این راه‌حل استفاده کنند؟
- اگر از این راه‌حل استفاده کنند چه تغییری در وضعیت خدمات، محصولات، فعالیت‌ها، عملکرد، رویه‌ها، و تصمیم‌گیری‌های آنها رخ می‌دهد؟
بسته به نوع نوآوری و «خب که چی؟» و «خب که چی‌هایی که در فرایند چندباره‌اندیشی درباره فرایند و دستاوردهای پژوهشی خود کشف می‌کنید، احتمالا گروه‌های متنوعی را بتوانید برای کارگاه خود مشخص کنید.
اگر قصد دارید درباره روش و روش‌شناسی و چگونگی استفاده از روشی خاص برای تولید دانش آموزه‌هایی را ارائه دهید، پژوهشگران، اساتید و دانشجویان مخاطبان اصلی کارگاه شما هستند.
اگر قصد دارید درباره دستاوردهای پژوهشتان در حل مسئله‌ای مشخص آموزه‌هایی را ارائه دهید، مخاطبان کارگاه شما کسانی هستند که به نوعی دستاوردهای پژوهشتان به حل مسائلشان کمک می‌کند.
ابتدا مشخص کنید که پیام و هدف اصلی کارگاه شما چیست، سپس مخاطبان اصلی و فرعی آن را مشخص کنید.
در کارگاه آموزشی، پژوهشگر به نوعی درصدد است تا نوآوری و دستاوردهای پژوهش خود را به مخاطبان بفروشد. به همین برای طراحی و اجرای یک کارگاه تاثیرگذار و جذاب لازم است تا پژوهشگر درباره چرایی و مزایای شرکت در کارگاهش مطالبی را بیان کند البته به زبان نیازها و دغدغه‌های مخاطبان آن.
مخاطب زمانی جذب کارگاه می‌شود که بتواند آن را با نیازها و دغدغه‌های خود ربط دهد. پس توصیف صرف اینکه این کارگاه درباره چیست کافی نیست، باید درباره چرایی و لزوم شرکت در کارگاه هم یکی دو سطری توضیح دهید تا مخاطب بتواند درباره مفید و کاربردی بودن کارگاهتان تصمیم بگیرد و وقت و هزینه صرف کند.
خودتان را کوتاه و موثر معرفی کنید به گونه‌ای که مخاطب بتواند به علم شما درباره موضوع و ارادت شما به انتقال آموخته‌هایتان اعتماد کند.
در صورت شرکت در کارگاه شما چه چیزی عاید مخاطب می‌شود. برای توضیح این موضوع، به خروجی‌های کارگاهتان در سه قالب بینشی، دانشی و مهارتی فکر کنید و براساس آنچه واقعا مخاطب در انتهای کارگاه دست می‌یابد خروجی‌های موردانتظار را تعریف کنید. مثلا اینکه:
- آیا در انتهای کارگاه، بینش مخاطب درباره موضوع، پدیده، و یا مسئله‌ای تغییر خواهد کرد؟
- آیا در انتهای کارگاه، دانش مخاطب درباره موضوع، پدیده، و یا مسئله‌ای تغییر خواهد کرد؟
- آیا در انتهای کارگاه، مهارت(های) مخاطب در موضوع، پدیده، و یا فعالیتی تغییر خواهد کرد؟
- اینکه قرار است کارگاه کی و کجا برگزار شود؟
- شیوه ثبت‌نام و شرایط شرکت در کارگاه چگونه است؟
- آیا شرکت‌کنندگان باید شرایط خاصی داشته باشند؟ پیش‌نیازی را گذرانده باشند؟ مطلبی را مطالعه کرده باشند؟
- در صورت وجود هرگونه ابهام چگونه و از چه طریقی می‌توانند کسب اطلاعات کنند؟ (ایمیل، تلفن و ...)
- اینکه قرار است کارگاه با چه روش(هایی) آموزش داده شود؟
- و میزان دریافت و یادگیری شرکت‌کنندگان با چه روش(هایی) ارزیابی می‌شود؟
در صورت شرکت در کارگاه آیا گواهی شرکت در کارگاه یا موفقیت در آزمون ارزیابی ارائه می‌شود؟
در صورتی که امکان ارزیابی شرکت‌کنندگان در بازه زمانی موردنظر وجود ندارد، فقط گواهی «شرکت در کارگاه» ارائه دهید.
پس از تعیین نوآوری، هدف و مخاطب کارگاه خود، سرفصل‌های اصلی کارگاهتان را مشخص کنید.
- اینکه می‌خواهید درباره چه موضوع‌هایی صحبت کنید و در هر سرفصل قرار است به چه نکاتی بپردازید؟
توجه به هدف و مخاطب در طراحی سرفصل‌ها و چیدمان مطالب تاثیر زیادی دارد و به شما کمک می‌کند تا کارگاه خود را از قالب پژوهش و کار دانشجویی بیرون بیاورید و تمرکز خود را بر آموزش نکات عملی و آموزه‌های گام به گام بگذارید که برای مخاطب جذاب است. اصولا در یک کارگاه آموزشی مخاطب می‌خواهد عملا چیزی بیاموزد؛ پس با این افق سرفصل‌های کارگاه را معرفی کنید.
پس از تعیین سرفصل‌ها و محورهای اصلی کارگاه، نوبت به تهیه محتوای موردنیاز برای هر سرفصل می‌رسد. با توجه به اینکه سبک ارائه پژوهش به صورت کارگاه با سبک ارائه به صورت سخنرانی علمی با هم تفاوت دارند، لازم است تا محتوای بخش‌های موردنیاز برای کارگاه به شکل آموزشی اصلاح شوند و در صورت نیاز محتوای جدیدی – مثلا درباره مصادیق و نمونه‌های عینی درباره مطلب موردنظر – به محتوای موجود اضافه شوند.
پس محتوای کارگاه در عین اینکه از پژوهش استخراج می‌شود، لازم است با سبک آموزشی و ترویجی بازنویسی و ارائه شود.
مثلا اگر می‌خواهید درباره چگونگی استفاده از روش موردپژوهی برای تولید مدل در موضوع شبکههای اجتماعی کارگاهی برگزار کنید، به جای توضیح صرف مبانی نظری روش موردپژوهی و بازخوانی آنچه صاحبنظران حوزه موردپژوهی گفته‌اند، تمرکزتان بر این باشد که شما چگونه از این روش برای تولید مدل استفاده کرده‌اید. تمرکز باید بر تجربه شما از روش باشد و ملاحظات ویژه‌ای که پژوهشگران علاقه‌مند به حوزه موردپژوهی باید مدنظر قرار دهند تا بتوانند در حوزه شبکههای اجتماعی مدل و یا نظریه تولید کنند.
پس از تهیه محتوای موردنیاز برای هر یک از سرفصل‌ها، نوبت به چیدمان مطالب می‌رسد. برای طراحی کارگاهی جذاب و مخاطب‌پسند توصیه می‌شود مطالب را حول محور نیاز مخاطب بچینید و آنها را به ترتیبی ارائه دهید که با سلیقه و نیاز مخاطب همخوان باشند.
بدین منظور لازم است درک عمیقی از مخاطب کارگاهتان و نیازها، پرسش‌ها، ابهام‌ها، علائق و دغدغه‌های او در موضوع موردنظر کارگاهتان داشته باشید. هر چه درباره مخاطبابتان بیشتر بدانید و به نیازهای او بیشتر توجه کنید، کارگاهتان جذاب‌تر خواهد شد.
در ابتدای کارگاه برنامه زمان‌بندی شده کارگاه را به مخاطبان – به صورت کتبی و یا شفاهی – اعلام کنید.
- اینکه کی وقت استراحت است؟
- کی وقت طرح پرسش‌هاست؟
- آیا مخاطبان می‌توانند حین ارائه شما پرسش‌هایشان را مطرح کنند یا زمان پرسش و پاسخ فقط در انتهای کارگاه یا در زمان‌های تعیین شده است؟
یادگیری زمانی اتفاق می‌افتد که شرکت‌کنندگان مشارکت فعال داشته باشند. یعنی اظهارنظر کنند، اشتباه کنند، و اصلاح شوند. استفاده از مکانیزم‌هایی مثلا بیان دیدگاه، تجربه، نظردهی درباره موضوع‌های مطرح شده در کارگاه و طراحی تمرین از جمله روش‌هایی هستند که می‌توانند شرکت‌کنندگان را از حالت شنونده صرف خارج کنند و حس یادگیری را در آنها ایجاد نمایند.
متناسب با موضوع و هدف کارگاهتان، از روش‌های مناسب و موثر برای مشارکت فعال استفاده کنید.
احتمالا مطالب زیادی برای ارائه در کارگاه دارید که ممکن است وقت برای ارائه همه آنها نباشد. لیست منابع مفید را برای مطالعه بیشتر در اختیار شرکت‌کنندگان قرار دهید. برای دسترسی به منابع باید به کجا مراجعه کنند؟ به وبسایت یا وبلاگ شخصی شما؟ باید به شما ایمیل ارسال کنند تا نسخه‌ای تمام‌متن برایشان ارسال کنید؟
اگر قصد دارید اسلایدها و دیگر مطالب مفید را در اختیار «فقط» علاقه‌مندان قرار دهید، در این صورت توصیه می‌شود به متقاضیان بفرمایید که در صورت تمایل به شما ایمیلی ارسال کنند تا در پاسخ مطالب را برایشان ارسال کنید. با این شیوه در تقاضاهای کاذب ریزش ایجاد می‌شود و فقط مشتاقان واقعی برایتان ایمیل ارسال خواهند کرد.
دانستن درباره مخاطبان وپرسش‌های احتمالی آنها به شما کمک می‌کند تا آماده‌تر ظاهر شوید. تا حد ممکن پرسش‌های احتمالی آماده کنید و در صورت آماده نبودن صادق باشید و بگویید در این مورد نمی‌دانم ولی مطالعه می‌کنم و خدمتتان اطلاع می‌دهم.
اگر واقعا به موضوع خود تسلط دارید به عنوان یک متخصص ظاهر شوید نه یک دانشجو. در نقش متخصص می‌توانید آموزش دهید، اما در نقش دانشجو – اغلب – درصدد اثبات علمی راههای رفته خود هستید. اولی مناسب برگزاری کارگاه است و دومی مناسب جلسه دفاع از پایان‌نامه یا ارائه سخنرانی علمی در کنفرانس‌ها – جایی که بناست کار شما توسط اساتید و پژوهشگران داوری و نقد شود.
حتما در اسلاید اول و یا آخر اطلاعات تماس خود مانند ایمیل و وبسایت و یا وبلاگتان را ارائه دهید. در صورت داشتن وابستگی سازمانی به سازمان و نهادی اطلاعاتی (وبسایت و ایمیل سازمانی) درباره آن سازمان هم ارائه دهید. داشتن کارت ویزیت هم از دیگر مواردی است که تصویری حرفه‌ای از شما به جای می‌گذارد. کارت ویزیتتان را به همراه داشته باشید.
اگر مایلید فایل اسلایدهای خود را در اختیار شرکت‌کنندگان قرار دهید، توصیه می‌شود آنها را به قالب پی‌دی‌اف تبدیل کنید و در پانویس صفحات اطلاعات کتابشناختی کارگاه خود را درج بفرمایید تا امکان استفاده‌های قانونی و استناددهی به محتوای آن مهیا شود.
بدین منظور به بخش print preview مراجعه کنید، در بخش slides تعداد سه یا شش اسلاید را انتخاب کنید، سپس از بخش Options، گزینه Header and Footer را انتخاب کنید. در قسمت فوتر اطلاعات کامل کتابشناختی کارگاه خود را درج نمایید:
نام خانوادگی، نام. سال ارائه. عنوان کارگاه. برگزار شده در یا برای (محل یا گروه مخاطب درج شود). شهر، تاریخ برگزاری (مثلا 23 آذرماه).
مثال: قلی‌زاده، فرهاد. 1394. کارگاه موردپژوهی در علوم ارتباطات: چگونه از موردپژوهی برای تولید نظریه و مدل استفاده کنیم؟ ارائه شده در دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی. تهران، 23 آذرماه.
پس از انجام این کار اطلاعات کتابشناختی کارگاهتان ذیل تمام صفحات ظاهر می‌شود، با کلیک روی گزینه Print و انتخاب Pdf Printer نسخه پی‌دی‌اف اسلایدهای شما آماده می‌شود.
برای کسانی که می‌خواهند به صورت قانونی از اسلایدهای شما استفاده کنند، امکان استناددهی فراهم می‌شود.
نکته: اسلایدها را از قبل در اختیار مخاطبان قرار ندهید
در اختیار گذاشتن اسلایدها سبب می‌شود تا مخاطبان کمتر به صحبت‌های شما توجه کنند. توصیه می‌شود این کار را – در صورت تمایل – در انتهای کارگاه انجام دهید. با این حال ارائه تمرین‌ها یا مواد آموزشی موردنیاز برای تشویق مشارکت فعال شرکت‌کنندگان – در ابتدای کارگاه – مانعی ندارد.
آموزه‌ها و نمونه‌های بسیار خوبی از انواع کارگاههای آموزشی در حوزه‌های مختلف موضوعی موجود است. توصیه می‌شود این موارد را مطالعه کنید و بر اساس آموخته‌هایتان کارتان را ارتقا دهید.
با جستجوی عبارات زیر در نت می‌توانید به آموزه‌ها و نمونه‌های غنی‌ای در حوزه طراحی و برگزاری کارگاههای آموزشی موثر دست یابید:
How to design a workshop
How to run a workshop
Best sample workshops
Pavelin K, Pundir S, Cham J. 2014. Ten Simple Rules for Running Interactive Workshops. PLoS Computational Biology 10(2): e1003485. doi:10.1371/journal.pcbi.1003485. Retrieved in 27 Dec 2015
Library Media Connection. 2006. Top Ten Secrets for a Successful Workshop. Retrieved from www.doug-johnson.com in 27 Dec 2015
Schwartz, Michelle. [2015]. Running a Successful Workshop. Learning & Teaching Office, Ryerson University, Canada. Retrieved in 27 Dec 2015
در ادامه منابع مفید برای مطالعه بیشتر - به تفکیک نوع منبع - آمده‌اند.- چطور موضوع پژوهشم را چارچوب‌بندی کنم؟
- چطور متغیرها و سازه‌های مناسب برای پژوهشم انتخاب کنم؟
- چطور مدل مفهومی پژوهشم را بسازم؟
- چطور ابزار پژوهشم را بسازم؟
- چی بپرسم؟ از کی بپرسم؟ چطوری بپرسم؟
- چطور بعد از گردآوری داده و تحلیل یافته‌ها، در بخش نتیجه‌گیری نوآوری پژوهشم را برجسته کنم؟